Powroty do przeszłości. Po śladach rodzinnych w niemieckojęzycznej literaturze (nie tylko) polskiego pochodzenia

• Authors: Hans-Christian Trepte

Title variants

DE

Rückkehr in die Vergangenheit. Auf den Spuren von Familienangehörigen in der deutschsprachigen Literatur (nicht nur) polnischer Herkunft

EN

Returning to the Past: Following Family Traces in Contemporary Literature of not only Polish Descent

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Powroty do kraju pochodzenia należą do najważniejszych problemów literatury (e)migracyjnej. Literackie odkrywanie „Wschodu” (Europy) po demokratycznym przełomie (1989/1990) związane było z poszukiwaniem utraconych miejsc pamięci oraz podróżowaniem po śladach rodzinnych. Przykładem są angielskojęzyczne utwory pochodzącej z Krakowa Ewy Hoffman, Anne Applebaum lub amerykańskiego pisarza Jonathana Safrana Foera. Jego powieść Everything is illuminated (Wszystko jest iluminacją) jest nowatorską książką, ponieważ narrator – wnuk pokolenia ofiar i ocalałych z Zagłady – podejmuje próbę (wy)tłumaczenia tego, co dla czytelników młodego pokolenia jest trudne do zrozumienia. Nowe formy narracji o przeszłości i Holokauście wyrastają z niepokoju przedstawicieli drugiego i trzeciego pokolenia ocalałych Żydów, którzy na podstawie relacji, opowieści rodzinnych, oficjalnej i prywatnej historii oraz wiedzy „z drugiej ręki” próbują dotrzeć do prawdy o losach krewnych. W ten sposób Katja Petrowskaja (Katia Petrowska) przekształca białe plamy i puste miejsca w historii rodzinnej w żywe, spisane słowa. Szukając prawdy, pisarka udaje się w podróż do miejsc rodzinnych po całej Europie, łącząc literaturę piękną z reportażem. Jej ksiażka Vielleicht Esther (Może Estera) przekracza, jak i inne dzieła tego rodzaju, wszystkie kategorie przynależności do literatury narodowej, tradycyjne definicje tożsamości, demonstrując własne tułactwo i bezdomność. Tacy autorzy jak Eduard Merian zdają sobie sprawę z tego, że trzeba koniecznie przerwać milczenie, zacząć opowiadać, dopóki jeszcze żyją świadkowie. Brygida Helbig porusza kwestie związane z pochodzeniem i tożsamością rodziców. Jej teksty literackie posiadają zróżnicowaną szatę językowo-kulturową, a przykładem jest jej polskojęzyczna powieść Niebko (2013). „Literatura powrotów” powstaje w różnych językach; wskutek czego konstytuuje się nowy tekst międzykulturowy. Istotną cechą tych tekstów jest stosunek autora do danej kultury, do „wspólnoty językowej” kraju rodziców i dziadków, jak i do kraju osiedlenia pisarza. Niemieckojęzyczna debiutancka powieść Deborah Feldman Überbitten należy do bogatej „literatury berlińskiej”, a tematem czyniąc własne życie i los rodziny, wpisuje się do literatury postmemorialnej. W obliczu najnowszej fali migracji pisanie o własnych przeżyciach, doświadczeniach oraz o historiach rodzinnych będzie stanowić kluczową cechą współczesnej literatury, niezależnie od pochodzenia autora.

EN

Returning to ones country of origin belongs to the most important problems of migrant literature. The literary exposure of ‘The East’ of Europe after the democratic breakthrough of 1989-90 were tied to a search for lost places of commemoration and travelling to family vestiges. Examples are the English works of Cracow born Ewa Hoffman, American born Anne Applebaum, or Jonathan Safran Foer. His novel Everything Is Illuminated is a novel book as the narrator – the grandson of the generation of Holocaust victims and survivors – undertakes an effort to explain that which for younger readers is difficult to fathom. New narrative forms regarding the past and the Holocaust emerge from the anxiety of second and third generation Jewish ‘survivors’ trying to trace the fates of family members on the basis of family accounts and stories, official and private histories, and second-hand knowledge. In this way, Katia Petrowska converts the historical family lapses and blank histories into living, recorded words. Searching for the truth, the writer endeavors to travel to family places all over Europe, incorporating the experience into a literary work. Her book, Maybe Ester: A Family Story, transcends – as do other works of this genre – all categories of national literature, traditional definitions of identity, demonstrating one’s own exile and homelessness. Authors such as Eduard Marian appreciate that the silence must be broken, the stories told as long as the survivors still live. Brygida Helbig raises issues associated with her parent’s descent and identity. Her texts possess varied language/cultural vestments as demonstrated in her novel Niebko (2013). The ‘literature of returning’ has emerged in a number of languages, and as such, constitutes as new inter-cultural text. An essential characteristic of these texts is the author’s attitude to a particular culture, to the language community of their parents and grandparents, as well as the country where the writer lives. The debut of the German novel by Deborah Feldman, Überbitten, belongs to the splendid ‘Berlin Literature’, where the author uses her own life and her family’s fate, qualifies the book as ‘post-memorial literature’. In the face of the newest wave(s) of migration, writing of one’s own ordeals and experiences and family history will become a key characteristic of contemporary literature, regardless of an author’s descent.

DE

Eine mögliche Rückkehr ins Herkunftsland gehört zu den zentralen Problemen der (E)Migrationsliteratur. Dabei kommt den literarischen Entdeckungen des „Ostens“ (Europas) nach der Zäsur von 1989/1990 auf der Suche nach Spuren von Familienangehörigkeiten und (Erinnerungs-)Orten eine besondere Bedeutung zu. Dazu gehören beispielsweise die in englischer Sprache verfassten Werke von Ewa Hoffman, Anne Applebaum oder Jonathan Safran Foer. In seinem Buch Everything is illuminated versucht der Holocaust-Enkel Foer, das für die Vertreter seiner Generation kaum Nachvollziehbare des Holocaust nahezubringen. Aus fragmentarischen Eindrücken und Formen, aus Dokumenten, Zeugenaussagen und Kommentaren seines ukrainischen Reiseleiters und Dolmetschers entsteht ein vielstimmiges Werk. Die neuen Erzählformen über die Vergangenheit und den Holocaust entstehen aus dem Bedürfnis von Vertretern der zweiten und dritten Generation von Holocaustüberlebenden, die Wahrheit zu erfahren. Mit Hilfe privater Geschichten, dem Wissen und Erzählten aus zweiter Hand, versuchen sie das Schicksal von Familienangehörigen zu rekonstruieren. So bemüht sich Katja Petrowskaja, die leeren Flecken in der Geschichte ihrer Familie mit lebendigen Geschichten zu füllen. Sie bereist zahlreiche europäische Länder, in denen sie Spuren von Familienangehörigen zu finden hofft und ergänzt ihre Familienerzählungen gleichzeitig mit Mitteln der Reportage. Ihr Buch, Vielleicht Esther, überschreitet bewusst Grenzen der Zugehörigkeit zu einer Nationalliteratur bzw. einer ethnisch-kulturellen Identität und stellt die eigene Heimat- und Wurzellosigkeit heraus. Zahlreiche Autoren wie Eduard Merian sind sich bewusst, dass das Schweigen durch das Erzählen beendet werden muss, solange es noch Zeugen gibt. Brygida Helbig beschäftigt sich mit der Geschichte und Identität ihrer Eltern. Ihre literarischen Texte verfügen dabei über unterschiedliche Sprachkleider wie in ihrem in polnischer Sprache verfassten Roman Niebko. Werke, die zur Rückkehrliteratur an familiäre Orte gezählt werden, entstehen in verschiedenen Sprachen und weisen einen differenzierten sprachlich-kulturellen Subtext auf. Infolge des „Cultural turn“ entstehen neuartige interkulturelle Werke, deren Verfasser ein besonderes Verhältnis zur jeweiligen kulturellen wie zur sprachlichen Gemeinschaft zum Ausdruck bringen. Das deutschsprachige Debüt von Deborah Feldman, Überbitten, gehört zur zeitgenössischen Berliner Literatur, erzählt aber zugleich auch Familiengeschichte. Angesichts der neuen Migrationswellen bleibt das Schreiben über Erfahrenes und Erlebtes auch zukünftig ein wichtiges Merkmal zeitgenössischer Literatur, unabhängig von der Herkunft der Autoren.

Keywords

PL

(e)migracja; literatura niemieckojęzyczna; ślady; tożsamość; ślady rodzinne; literatura powrotów; tekst międzykulturowy; Jonathan Safran Foer; Katja Petrowskaja; Eduard Merian; Brygida Helbig; Deborah Feldman; (e)migracja; literatura niemieckojęzyczna; ślady; tożsamość; ślady rodzinne; literatura powrotów; tekst międzykulturowy; Jonathan Safran Foer; Katja Petrowskaja; Eduard Merian; Brygida Helbig; Deborah Feldman

DE

(E)migration; deutschsprachige Literatur; Spurensuche; Identität; interkultureller Text; Jonathan Safran Foer; Katja Petrowskaja; Eduard Merian; Brygida Helbig; Deborah Feldman

EN

(e)migration; German literature; traces; identity; intercultural texts; Jonathan Safran Foer; Katia Petrowska; Eduard Merian; Brygida Helbig; Deborah Feldman

• Publisher: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie
• Journal: Transfer. Reception studies
• Year: 2019
• Volume: 4
• Pages: 77-91

Dates

published

2019-12-30

Contributors

author

Hans-Christian Trepte

References

• (weig), Aus Schnipseln wird Poesie, źródło: http://www.fnp.de/nachrichten/kultur/Aus-Schnipseln-wird-Poesie;art679,276819 [do-stęp: 20.08.2018].
• Applebaum A., Between East and West: Across the Borderlands of Europe, Pantheon, New York 1994, s. XXXIII.
• Bachmann-Medick D., Cultural Turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2006.
• Bachmann-Medick D., Nowe kierunki w nauce o literaturze, przeł. K. Krzemieniowa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012.
• Brakoniecki K., Nawrocki K., Atlantyda Północy. Die Atlantis des Norden. Dawne Prusy Wschodnie w fotografii. Das ehemalige Ostpreußen in der Fotografie, Galerie der zeitgenössischen Kunst des Büros für Kunstausstellungen, Biuro Wystaw Artystycznych, Olsztyn 1993.
• Dąbrowski M., Tekst międzykulturowy. Morfologia i filozofia, [w:] idem, Tekst międzykulturowy. O przemianach literatury emigracyjnej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2016, s. 96–112.
• Deutsche Kolonien, źródło: http://grenzraum.martin-opitz-bibliothek.de/galizien/deutsche-kolonien/ [dostęp: 20.08.2018].
• Drossu O., Kara S. (red.), Migrationsliteratur. Eine neue deutsche Literatur? Dossier. Heinrich Böll Stiftung, Berlin 2009.
• Feldman D., Überbitten, Secession Verlag für Literatur, Zürich 2017.
• Foer J.S., Everything is illuminated, Houghton Mifflin, Boston – New York 2002.
• Foer J.S., Wszystko jest iluminacją, przeł. M. Kłobukowski, W.A.B., Warszawa 2003.
• Galizien erzählt. Heimatbuch der Galiziendeutschen, Teil 4, hg. vom Hilfskomitee der Galiziendeutschen e.V., Stuttgart 1990.
• Helbig B., Steinfels – teren prywatny, „tygiel” 2015, nr 1–6 (217–222), s. 169–180.
• Helbig-Mischewski B., Kolonia Steinfels we wspomnieniach Heinricha Wolfa i Mojego Ojca, źródło: http://jacekleszega.pl/index.php/rocznik-ustrzycki-2017/38-kolonia-steinfels-we-wspomnieniach-heinricha-wolfa-i-mojego-ojca-brygida-helbig [dostęp: 20.08.2018].
• Helbig-Mischewski B., Niebko, W.A.B., Warszawa 2013.
• Hoffman E., Exit into History: A Journey through the New Eastern Europe, Penguin Books, New York – London 1994.
• Hoffman E., Lost in Translation: Life in a New Language, Penguin Books, New York – London 1989.
• Hoffman E., Zgubione w przekładzie, przeł. M. Ronikier, Wydawnictwo Aneks, Londyn 1995.
• Hübner K., Migrant sagt kaum noch jemand - Deutsche Literatur von Autoren ohne Deutsch als Muttersprache, źródło: http://www.goethe.de/lhr/prj/daz/mag/ksz/de10134309.htm [dostęp: 20.08.2018].
• Janesch S., Katzenberge, Aufbau-Verlag, Berlin 2010.
• Köstler J., Sammelband Kolonie, Machliniec in Galizien 2005.
• Migrantenliteratur im Wandel. Junge Prosa mit (nicht nur) polnischen Wurzeln in Deutschland und Europas. Literatura migracyjna w procesie. Młoda proza (nie tylko) polskiego pochodzenia w Niemczech i w Europie, red. B. Helbig-Mischewski, M. Zduniak-Wiktorowicz, Leipziger Universitätsverlag, Leipzig 2016.
• Petrowska K., Może Estera, przeł. U. Poprawska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
• Petrowskaja K., Vielleicht Esther, Suhrkamp, Berlin 2014.
• Prosinger J., Kippenberger S., Meine Sprache ist Deutschmerisch, Interview mit Deborah Feldman, źródło: http://www.tagesspiegel.de/weltspiegel/sonntag/interview-mit-deborah-feldman-meine-mutter-wollte-die-vergangenheit-tilgen/20397320-3.html [dostęp: 20.08.2018].
• Salzmann S.M., Außer sich, Suhrkamp, Berlin 2017.
• Schriftstellerin Deborah Feldman in Berlin. Das Leben ist ein Roman, źródło: http://www.taz.de/!5428694/ [dostęp: 20.08.2018].
• Tobor A., Minigolf Paradiso, Rowohlt, Berlin 2016.
• Weyh F.F., Suche nach einer neuen Identität [Rec. Deborah Feldman: Überbitten], źródło: https://www.deutschlandfunk.de/deborah-feldman-ueberbitten-suche-nach-einer-neuen.700.de.html?dram:article_id=392331 [dostęp: 20.08.2018].
• Zöckler Ch., Leseprobe aus dem Mitteilungsblatt, hl. Band Hilfskomitee der Galiziendeutschen e.V., Ausgabe April 2013.

Identifiers

DOI

10.16926/trs.2019.04.03