Leksem świnia i formy pokrewne jako wyrazy motywujące w polskiej onimii

• Authors: Urszula Wójcik

Title variants

EN

The lexeme świnia and related forms as motivating words in Polish onymy

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Tematem artykułu jest próba prześledzenia losów kilku apelatywów zgrupowanych w polu leksykalnym wokół hiperonimu świnia (wieprz, knur, kiernoz, prosię) jako wyrazów motywujących powstanie wielu nazw w onimii polskiej, głównie w antroponimii i toponimii. Moje rozważania, osadzone są w perspektywie badawczej antropologii historycznej. Analiza jest oparta na metodologii leksykalno-semantycznej. Wychodzę od znaczenia (często rekonstruowanego) apelatywnych jednostek leksykalnych, z uwzględnieniem ich modyfikacji znaczeniowych w warstwie proprialnej. Nazwy własne interpretuję na podstawie ustaleń genetyczno – motywacyjnych. Szczegółowa analiza pozwoliła na sformułowanie kilku zasadniczych wniosków. Według  obliczeń na liście rankingowej nazw miejscowych motywowanych jednostkami leksykalnymi określającymi zwierzęta, leksem świnia znajduje się w pierwszej piątce (na pierwszej pozycji znalazła się kobyła, na drugim miejscu koń). Obecność interesujących nas etymonów w tak wielu nazwach własnych w okresie średniowiecza pozwala na sformułowanie wniosku o niezwykle istotnej roli świń w życiu naszych przodków. Wydaje się, że w tym okresie leksemy związane z tym polem były semantycznie obojętne. Świadczy o tym ich obecność, jako wyrazów fundujących, w wielu starych nazwach osobowych. We współczesnym zasobie nazwisk formacje motywowane interesującymi nas leksemami należą do bardzo rzadkich, zapewne były one usuwane z powodów konotacyjnych. Wnosiły one w widoczny sposób elementy negatywnego (ośmieszającego) profilowania znaczeń. Do tej pory utrzymały się w większej liczbie nazwiska odmiejscowe i formy często przekształcone fonetycznie, które oderwały się swojego pierwotnego źródła motywacji i są neutralne semantycznie. Niewielka ilość osób została przy starych nazwiskach typu Wieprzek.

EN

The aim of the article is an attempt to trace the fate of several appellatives grouped in the lexical field around the hyperonym świnia ʽpig, swine’ (wieprz ʽhog’, knur/kiernoz ʽboar’ and prosię ʽpiglet’) as the motivation of many names in Polish onymy, mainly in anthroponymy and toponymy. My research has been conducted along the lines of historical anthropology. Proper names in this approach play an important role in the reconstruction of the past. The field of interest of this article includes mainly names belonging to the old onymic layer. Proper names arise from the lexicon of a given language, which is why my analysis is based on lexical and semantic methodology. My point of departure is the meaning (often reconstructed) of appellative lexical units, including their semantic modifications in the proprial layer. I interpret proper names on the basis of findings regarding their origin and motivation. The first names motivated by the lexeme świnia were associated with the economic organization of the Piast state. In the article I present the history of their creation. I go on to discuss the other lexemes which became the basis of many names belonging to different naming categories. The presence of etymons of interest to us in so many proper names during the Middle Ages allows us to draw the conclusion that pigs played an extremely important role in the lives of our ancestors.

Keywords

PL

antropologia historyczna; leksem świnia; pole leksykalne; motywacja; onimia; antropologia historyczna; leksem świnia; pole leksykalne; motywacja; onimia

EN

historical anthropology; lexeme świnia; lexical field; motivation; proper names

• Publisher: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Onomastica
• Year: 2020
• Volume: 64
• Pages: 53-67

Dates

published

2020-12-31

Contributors

author

Urszula Wójcik

References

• Babik, Z. (2001). Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich (w granicach średniowiecznej Słowiańszczyzny) [The oldest naming layer on Polish soil (within the limits of early medieval Slavdom]. Kraków: Universitas.
• Babik, Z. (2015). Nazwy rzeczne zlewni Wieprzówki - komentarze do haseł zamieszczonych w „Hydronymia Europaea” 12 [River Names of the Wieprzówka Drainage Basin - Comments on Entries Published in „Hydronymia Europaea” 12]. Onomastica, 59, 401–442.
• Bednarczuk, L. (2018). Początki i pogranicza polszczyzny [Beginnings and borderland of Polish]. Kraków: Lexis.
• Bijak, U. (2013). Nazwy wodne dorzecza Wisły. Potamonimy odapelatywne [Hydronyms of the Vistula river basin. Appellative-derived potamonyms]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Borek, H. (1988). Nazwy relacyjne w toponimii [Relational names in toponymy]. W: K. Zierhoffer (red.), V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna. Poznań 3–5 września 1985. Księga referatów [Proceedings of the 5th Nationwide Conference on Onomastics. Poznań, September, 3–5, 1985] (s. 43–51). Poznań: Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Borek, H. (2002). Rozważania o toponimii [Considerations on toponymy]. Onomastica, 47, 5–22.
• Buczek, K. (1971). O narzazie [On narzaz tribute]. Studia Historyczne, 14, 335–342.
• Har-Peled, M. (2012). Dekolonizacja historii zachodniej. Polityczne źródła antropologii historycznej [Decolonization of Western history. Political sources of historical anthropology]. Rocznik Antropologii Historii, 1(2), 89–99.
• HKMP - Hensel, W. i Pazdur, J. (red.). (1978). Historia kultury materialnej Polski w zarysie (t. 1–6) [History of Polish Material Culture (vols. 1–6)]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Iwaszczuk, U. (2014). Animal husbandry on the Polish territory in the Early Middle Ages. Quaternary International, 346, 69–101.
• Le Goff, J. (2015). Historia i pamięć [History and memory] (tłum. A. Gronowska, J. Stryjczyk). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Malec, M. (2003). Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski [Etymological dictionary of Polish geographical names]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Modzelewski, K. (1987). Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej [Peasants in the early Piast monarchy]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Modzelewski, K. (2000). Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego [Economic organization of the Piast state], Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Nalepa, J. (1973). Miejsce uformowania się Prasłowiańszczyzny [Place of formation of the Proto-Slavonic language]. Slavica Lundensia, 1, 55–114. https://journals.lub.lu.se/sl/article/view/10209/8621
• NMPol - Rymut, K. i in. (red.). Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany (t. 1–15). [Place names of Poland. History. Origin. Changes (vols. 1–15)]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• RymNPol - Rymut, K. (1999). Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny (t. 1–2) [Names of Poles. Historical and etymological dictionary (vols. 1–2]. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, DWN.
• Rymut, K. (2003). Apelatywy onimiczne i ich miejsce w systemie języka [The onymic appellatives and their place in the language system]. W: K. Rymut, Szkice onomastyczne [Onomastic sketches] (s. 13–17). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• SEBań - Bańkowski, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego (t. 1–2) [Etymological Dictionary of the Polish language (vols. 1–2)], Warszawa: PWN.
• SEBor - Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego [Etymological Dictionary of the Polish language]. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• SESł - Sławski, F. (1952–1982). Słownik etymologiczny języka polskiego (t. 1–5) [Etymological Dictionary of the Polish language (vols. 1–5)]. Kraków: TMJP.
• SL - Linde, S.B. (1854–1860). Słownik języka polskiego (t. 1–6), wyd. 2 [Dictionary of the Polish Language (vols. 1–6), 2nd ed.]. Lwów: Zakład Ossolińskich.
• SSNO - Taszycki, W. i in. (red.) (1965–1987). Słownik staropolskich nazw osobowych (t. 1–7) [Dictionary of Old Polish personal names (vols. 1–7)]. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• SStp - Urbańczyk, S. i in. (red.). (1953–2002). Słownik staropolski (t. 1–10) [Dictionary of Old Polish lexis (vols. 1–10). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Wójcik, U. (2013). Polskie toponimy związane z organizacją gospodarczą państwa wczesnopiastowskiego. Nazwy miejscowe motywowane antroponimami zbiorowymi [Polish toponyms related to the economic organization of the Polish Kingdom under the early Piast dynasty. Place names motivated by collective anthroponyms]. Kraków: Wydawnictwo Lexis.
• Wójcik, U. (2016). Skot - wardęga - bydło w polskiej leksyce i onomastykonie [Skot - wardęga - bydło in Polish lexis and onomastics]. Polonica, 36, 67–75.
• Wójcik, U. (2018). „Koń jaki jest, każdy widzi” - wyraz koń (i formy pokrewne) w polskiej leksyce i onomastykonie. W: M. Mączyński, E. Horyń, E. Zmuda (red.), W kręgu dawnej polszczyzny VI (s. 125–138). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum.

Identifiers

DOI

10.17651/ONOMAST.64.6