Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO UBRANIE

• Authors: Beata Raszewska-Żurek

Title variants

Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO UBRANIE

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Niniejszy artykuł poświęcony jest metaforycznym przedstawieniom pojęć-wartości ze sfery mentalnej w dobie staro- i średniopolskiej. Pojęcia abstrakcyjne są w dawnych tekstach ujmowane metaforycznie, a pewne domeny źródłowe powtarzają się stosunkowo często. W analizie wzięto pod uwagę jedynie metafory wyraziście widoczne w krótkich fragmentach, zaznaczone językowo przez wyrazy związane semantycznie z domeną źródłową, będące jednocześnie w bliskim sąsiedztwie leksemu reprezentującego daną wartość i powtarzające się w tekstach różnych autorów. Przedmiotem analizy są metaforyczne ujęcia dawnych pojęć-wartości w kategorii odzieży, domeny źródłowej zaczerpniętej ze świata kultury, np. Bo ieszcze ten każdy jest wzdy dobrey nadzieie / Kto nad insze vbiory cżnotą sie odżieie (RejJoz G2; SXVI); Znamienity ubior cnota./ Lepszy niźli bryła złota (Petr.Ek.18; L). W dawnej polszczyźnie metafora POJĘCIE TO UBRANIE była stosowana do przedstawienia pojęć z różnych sfer mentalnych niezależnie od ich oceny. Wybór odzieży jako domeny źródłowej metafor ma podwójne uzasadnienie – z jednej strony biologiczne, wynikające z podstawowej potrzeby człowieka, z drugiej zaś kulturowe – ubiór pełni funkcję społeczną, ugruntowaną długą tradycją. Zastosowanie głęboko zakorzenionej w ludzkim sposobie myślenia i potwierdzonej kulturowo metafory ubioru do przedstawienia pojęć niezbyt jasno zdefiniowanych w czasach staro- i średniopolskich miało na celu ich zobrazowanie i przybliżenie, zwłaszcza w pismach moralizatorskich. Metafora POJĘCIE (wartość lub antywartość) TO UBRANIE należy do mniej trwałych – dość popularna dawniej, współcześnie niemal nie występuje, a większość realizujących ją leksemów wyszła lub wychodzi z użycia. Artykuł jest także próbą odpowiedzi na pytanie o wpływ metafory na wartościowanie pojęć – czy metafora może nadawać wartość pojęciu, czy jedynie podkreśla wartość już ustaloną.

EN

In this article, the object of analysis is the metaphorical representation of concepts-values from the mental sphere in the Old Polish and Middle Polish periods. In Old Polish and Middle Polish texts, abstract concepts are approached in a metaphorical manner, and some source domains recur relatively frequently. Such metaphors are used in reference to concepts which belong to various spheres. The analysis takes into con-sideration metaphors which are clearly discernible in short fragments, metaphors which are linguistically marked by words semantically associated with the source domain, metaphors which are at the same time in the close vicinity of the lexeme representing a given value, and metaphors which recur in texts by various authors. The present article is devoted to metaphorical representations of concepts-values in the Old Polish and Middle Polish periods in the category of clothing, a source domain which is drawn from the world of culture, e.g. Bo ieszcze ten każdy jest wzdy dobrey nadzieie / Kto nad insze vbiory cżnotą sie odżieie (RejJoz G2; SXVI); Znamienity ubior cnota./ Lepszy niźli bryła złota (Petr.Ek.18; L). In the early Polish language, concepts belonging to various spheres of life were expressed by the means of the category of clothing: ethical and social values, as well as anti-values (negatively marked concepts which have to do especially with the sphere of morality) therefore the metaphor A CONCEPT IS CLOTHING was used to represent concepts regardless of their evaluation presented in a text. The choice of clothing as the source domain to represent concepts from the mental sphere is justified biologically by basic human need and culturally by its presence in the Bible and its social function. It seems that it is a conceptual metaphor in the sense of cognitive linguistics, one that is deeply rooted in the human way of thinking and culturally corroborated. Its use in the representation of concepts which are not very clearly defined in the Old Polish and Middle Polish periods was supposed to portray these concepts and to popularize them, especially in the case when such language was used in moralistic writings. The article is an attempt to answer the question about the connection between metaphorisation and the axiological dimension of concepts.

Keywords

PL

historia języka polskiego; aksjolingwistyka; metafora; ujęcie diachroniczne

EN

history of the Polish language; axiolinguistics; metaphor; diachronic approach; history of the Polish language; axiolinguistics; metaphor; diachronic approach

• Publisher: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Polonica
• Year: 2019
• Volume: 39
• Pages: 29-43

Dates

published

2019-12-28

Contributors

author

Beata Raszewska-Żurek

References

• Dobrzyńska T., 1994, Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze, Warszawa.
• Dziechcińska H., 1996, Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku, Warszawa
• Kopaliński W., 1997 (wyd. VI), Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
• Lakoff G., Johnson M ., 1988, Metafory w naszym życiu, Warszawa.
• Libura A., 1995, Metafora potoczna w przestrzeni semantycznej ŚWIATŁO-CIEMNOŚĆ, Rozprawy KomisjiJęzykowej, t. XXI, Wrocław, s. 25–58.
• Młynarczyk E., 2012, Znać pana po cholewach, czyli utrwalony w przysłowiach obraz ubioru jako sym-bolu hierarchii społecznej, LingVaria 2, s. 55–64
• Piela A., 2012, Z dziejów polskich czasowników ubierania, Język Polski XCII, z. 2, 102–112.
• Puzynina J., 2013 (2002), Doskonały i doskonałość w historii języka polskiego, [w:] O doskonałości. Materiały z konferencji 21–23 maja 2001, red. A. Maliszewska, cz. I, Łódź, s. 11–18.
• Raszewska-Żurek B., 2016, Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO ROŚLINA wyrażonej leksemem korzeń (z derywatami), Polonica XXXVI, s. 77–94.
• Raszewska-Żurek B., 2018a, Metaforyzacja wartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory POJĘCIE TO ROŚLINA wyrażonej leksemem kwiat (z derywatami), [w:] Historia języka w XIX wieku: stan i perspektywy, red. M. Pastuch, M. Siuciak, K. Wąsińska, W. Wilczek,Katowice, s. 312–324.
• Raszewska-Żurek B., 2018b, Metaforyzacja antywartości w dawnej polszczyźnie – konwencjonalność ujęćna przykładzie metafory ANTYWARTOŚĆ TO CHOROBA, Polonica XXXVIII. s. 147–165.
• Raszewska-Żurek B., 2019, OBYCZAJw dobie staro- i średniopolskiej. Próba odtworzenia dawnego poj-mowania wartości, Poradnik Językowy 4, s. 46–59.
• Wierzbicka A., 2011, Polskie słowa-wartości w perspektywie porównawczej. Część I. Dobroć,Etnolingwistyka 23, s. 45–66.
• SKRÓTY ŹRÓDEŁ
• NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego – http://nkjp.pl/poliqarp/nkjp300/query/
• L – Linde S. B., 1854–60, Słownik języka polskiego, t. I–VI, Lwów.
• SXVI – Mayenowa M. R. (red.), 1966–, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I–, Wrocław; wraz z kartoteką.
• ESXVIIiXVIIIkart – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i 1. poł. XVIII w. – kartoteka.
• SJPDor – Doroszewski W. (red.), 1958–67, Słownik języka polskiego, t. I–XI, Warszawa.
• Sstp – Urbańczyk S. (red), 1953–2002, Słownik staropolski, t. I–XI, Wrocław; wraz z kartoteką.
• SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. I–VIII,Warszawa.
• SWil – Orgelbrandt M. (red.), 1861, Słownik języka polskiego, t. I–II, Wilno.

Identifiers

DOI

10.17651/POLON.39.2