Czy to słowa (wyłącznie) białostockie? Rozważania o statusie leksykalnym wyrazów uznawanych za regionalizmy w Białymstoku i okolicach

• Authors: Emil Popławski

Title variants

EN

Are These Words Known (Only) in Białystok? Analysis of the Lexical Status of Words Considered as Regionalisms in Białystok and the Surrounding Area

Abstracts

EN

The author of the article, using the available lexical data (from dictionaries of the Polish language and Dictionary of the Polish local dialects and its card index), verifies the status of words (and several phraseologisms) considered as regionalisms in Białystok and the surrounding area (a total of 83 units). These regionalisms were presented in the article by Piotr Wróblewski Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej (1981). This article is a kind of report from many years of direct observations of the researcher. The author of this article asks the following questions: Do these lexemes occur (did they occur) outside the studied area and in what variation of the language? It turns out that only a few (12 in total) can be considered, without any doubts, as regionalisms, e.g.: dętka ‘Christmas ball’, pacan ‘man of short stature’, sokotać ‘grumble’. On the other hand, some lexemes (14 in total) intuitively fall into this group. A significant part of the analyzed words is known in the language – from other varieties, times, styles or areas of occurrence.The verification once again confirmed the thesis about the slight regional differentiation of the Polish language in the field of lexis. This state of affairs makes it difficult to identify regionalisms. However, it shows Polish as a relatively uniform language, which does not cause any major communication problems between the inhabitants of particular regions of Poland. This situation deserves to be emphasized, especially against the background of sometimes significant regional differences in the language in many countries. In addition, the author joins the researchers who point to the great need to specify the term regionalism in relation to the Polish language. An extensive annex is added to the article, containing data on the analyzed words and phraseologisms obtained from the lexicographic sources included.

PL

Autor artykułu, na podstawie dostępnych danych leksykalnych (ze słowników języka polskiego oraz Słownika gwar polskich PAN i jego kartoteki), weryfikuje status wyrazów (i kilku frazeologizmów) uznawanych za regionalizmy białostockie (łącznie 83 jednostki). Przedstawiono je w artykule Piotra Wróblewskiego Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej (1981), stanowiącym swoisty raport z wieloletnich obserwacji bezpośrednich badacza. Autor niniejszego artykułu zadaje następujące pytania: Czy te leksemy występują (występowały) poza badanym obszarem i w jakiej odmianie języka? Okazuje się, że tylko nieliczne (w sumie 12) można bez większych wątpliwości uznać za regionalizmy, np.: dętka ‘rodzaj ozdoby na choinkę, bombka’, pacan ‘człowiek niskiego wzrostu’, sokotać ‘gderać’. Z drugiej strony – niektóre wyrazy (w sumie 14) zalicza się do tej grupy intuicyjnie. Znaczna część leksemów poddanych analizie jest w języku znana – z innych odmian, czasów, stylów czy terenów występowania. Przeprowadzona weryfikacja po raz kolejny potwierdziła tezę o niewielkim zróżnicowaniu regionalnym polszczyzny w zakresie leksyki. Taki stan rzeczy utrudnia identyfikację regionalizmów. Ukazuje jednak polszczyznę jako język względnie jednolity, nieprzysparzający większych kłopotów w komunikacji między mieszkańcami poszczególnych regionów Polski. Ta sytuacja zasługuje na podkreślenie, zwłaszcza na tle (nieraz znacznych) różnic regionalnych w języku obecnych w wielu krajach. Ponadto autor dołącza do badaczy, którzy wskazują na dużą potrzebę precyzowania terminu regionalizm w odniesieniu do języka polskiego. Do artykułu dodano obszerny aneks zawierający dane o analizowanych wyrazach i frazeologizmach pozyskane z uwzględnionych źródeł leksykograficznych.

Keywords

EN

language regionalism; item of a dialekt (word or phraseologism); Polish language; Białystok

PL

regionalizm językowy; dialektyzm (gwaryzm); język polski; Białystok

• Publisher: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk
• Journal: Socjolingwistyka
• Year: 2021
• Volume: 35
• Pages: 257-281

Dates

published

2021

Contributors

author

Emil Popławski

• Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk

• https://orcid.org/0000000343554516

References

• Bystroń, J.S. 1934. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. II. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
• Dacewicz, L. 1996. „Z języka studentów uczelni białostockich”. Białostocczyzna 2: 84–87.
• Dunaj, B., i M. Mycawka. 2002. „Badania regionalizmów leksykalnych”. W Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki, red. S. Gala. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 105–110.
• Dunaj, B., i M. Mycawka. 2006. „Regionalizmy leksykalne w badaniach polszczyzny miejskiej”. W Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, red. M. Święcicka. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 64–76.
• EJO – Polański, K., red. 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
• EJP – Urbańczyk S., i M. Kucała, red. 1999. Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3 popr. i uzup. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
• Furdal, A. 1965. „W sprawie zasięgu niektórych właściwości polskiego dialektu kulturalnego”. Rozprawy Komisji Językowej WTN 5: 233–254.
• Gruszecki, A. 1893. Tuzy. Powieść współczesna. Warszawa: F. Csernak.
• Kania, S. 1995. Słownik argotyzmów. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
• Karaś, H. 2010. „Dialektyzmy a regionalizmy”. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=podstawy-dialektologii&l2=dialektyzmy-mwr [Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe, red. H. Karaś] (25 lutego 2021).
• Kartoteka Słownika gwar polskich PAN (SGP PAN). Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37544/edition/20872#structure (25 lutego 2021).
• Michalska-Górecka, P. 2019. „Kształtowanie się pojęć «dialektyzm» i «regionalizm» w definicjach encyklopedycznych i słownikowych”. Slavia Occidentalis. Linguistica 76 (1): 93–104.
• Nowowiejski, B. 1997. „Z życia wschodnich slawizmów leksykalnych w mowie miast i miasteczek Białostocczyzny”. W Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, red. F. Czyżewski, i M. Łesiów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 175–187.
• Nowowiejski, B. 2000. „Język mieszkańców Białegostoku w końcu XX wieku”. W Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19 II 1919 – 19 II 1999, red. C. Kuklo. Białystok: Instytut Historii, Uniwersytet w Białymstoku, 211–222.
• Przęczek, S. 2008. „Problemy teoretyczne i metodologiczne w badaniach polszczyzny regionalnej”. W Współczesna polszczyzna. Stan, perspektywy, zagrożenia, red. Z. Cygal-Krupa. Kraków – Tarnów: Księgarnia Akademicka, 285–301.
• Saniewska, H. 1975. „Z języka Białegostoku”. Poradnik Językowy 6: 324–328.
• Saniewska, H. 1980. „O niektórych konstrukcjach składniowych w mowie potocznej Białegostoku”. Acta Baltico-Slavica 13: 73–84.
• SGP PAN – Słownik gwar polskich 1977–: oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN, Źródła i t. 1, red. M. Karaś, t. 2–5, red. J. Reichan, i S. Urbańczyk, t. 6, red. J. Okoniowa, i J. Reichan, t. 7–8, red. J. Okoniowa, J. Reichan, i B. Grabka. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN. https://rcin.org.pl/ijp/dlibra/publication/15417/ edition/2810?#structure – Źródła, Zeszyt próbny, z. 1–23 (25 lutego 2021).
• Sikora, K. 2005. „Kategoria mikroregionalizmów”. W Język trzeciego tysiąclecia III. T. 1: Tendencje rozwojowe współczesnej polszczyzny, red. G. Szpila. Kraków: Wydawnictwo Tertium, 199–208.
• SJPDor – Doroszewski, W., red. 1958–1969. Słownik języka polskiego. T. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” – Państwowe Wydawnictwo Naukowe. http://www.sjpd.pwn.pl/ (25 lutego 2021).
• Sobierajski, Z. 2003. „Słownictwo i kultura ludowa Wielkopolski w świetle geolingwistyki i geoetnologii (regionalizmy leksykalne Wielkopolski)”. W Gwary dziś 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, red. J. Sierociuk. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 75–96.
• Sokólska, U. 2009. „Daj busi dla babci, czyli o polszczyźnie mieszkańców Białostocczyzny”. W Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna, red. B. Dunaj, i M. Rak. Kraków: Księgarnia Akademicka, 99–108.
• SW – Karłowicz J., A. Kryński, i W. Niedźwiedzki. 1900–1927. Słownik języka polskiego. T. 1–8. Warszawa: nakładem prenumeratorów (tzw. Słownik warszawski). https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416371/ display/Default (25 lutego 2021).
• Szymańska, M. 2015. „Regionalizmy a dialektyzmy − rozróżnienie w literaturze przedmiotu i w świadomości użytkowników języka”. Język Polski 95: 366–377.
• USJP – Dubisz, S., red. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Wróblewska, T. 1978. „Przyimek dla z dopełniaczem w języku mieszkańców Białegostoku”. Język Polski 58: 52–56.
• Wróblewski, P. 1981. „Regionalizmy w języku inteligencji białostockiej”. W Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 309–320.
• WSPP – Markowski, A., red. 2004. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Wyderka, B. 2001. „Odmiany regionalne”. W Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda. Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, 422–439.

Identifiers

DOI

10.17651/SOCJOLING.35.15

Biblioteka Nauki

1969058