Przepowiednia w historii języka polskiego

• Authors: Zuzanna Krótki
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule poddano analizie nazwy przepowiedni oraz osób umiejących przewidzieć przeszłość, funkcjonujące w polszczyźnie w okresie od XV do początków XX wieku. Zgromadzony ze wszystkich dostępnych źródeł leksykograficznychmateriał uporządkowany został w nawiązaniu do obrazów, które były podstawa dla generowania jednostek leksykalnych. Okazało się, że nazwy te oscylowały wokół sześciu pól: 1. Rzucanie losów; 2. Przepowiednie dyktowane przez podświadomość wróżącego; 3. Przepowiednie oparte na doznaniach wzrokowych; 4. Przepowiednie oparte na nazwie aktu mowy; 5. Przepowiednie oparte na odczytywaniu przyszłości ze snów; 6. Nazwy szarlatanów. Przynależność poszczególnych jednostek do wydzielonych grup nigdy jednak nie była arbitralna.Badania pokazały również, że pod koniec XVIII i na początku XX wieku notowanych jest coraz więcej nazw ekspresywnych. Przyczyna tego zjawiska jest zapewne rosnąca nieufność względem przepowiedni i zabobonów, obserwowana w całej osiemnastowiecznej Europie.Metodą dominującą w niniejszym szkicu jest analiza kontekstów, w których występowały wyrazy należące do pola semantycznego PRZEPOWIEDNIA w historii języka polskiego. Na podstawie poświadczeń użycia danego wyrazu w słownikach rejestrujących polszczyznę dawną wnioskowano o jego wartości znaczeniowej w danym okresie.

EN

The article analyzes 15th- and early 20th-century terms for divination and for people able to augur future. The material has been excerpted from all available lexicographic sources. It has been arranged with regard to images, relative to which lexical units are formed. The units oscillate around six thematic fields: (i) throwing the dice; (ii) divination dictated by the awareness of the sorcerer (the witch or the magus); (iii) divination based on visual sensations; (iv) divination based on speech acts; (v) divination based on dreams; (vi) the names of charlatans. The assignment of particular units to these categories is never arbitrary. The analysis reveals an increasing number of expressive names at the end of the 18th century and at the beginning of the 20th century. This probably results from the rising distrust of the magical portends and superstitions prevailing in 18th-century Europe.The predominating method in this study is an examination of contexts in which divination words appeared in the history of the Polish language. The semantic values of the lexemes has been determined on the basis of their use registered in historical dictionaries of Polish.

Keywords

PL

przepowiednia; polszczyzna dawna; historia języka polskiego

EN

divination; former stages of Polish; history of Polish

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2015
• Volume: 27

Dates

published

2015

online

2015-09-07

Contributors

author

Zuzanna Krótki

References

• Aveni Anthony, 1996, Poza kryształową kulą. Magia, nauka, okultyzm od starożytności po New Age, przeł. Bartołd Robert, Poznań: Zysk i S-ka.
• Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2004, Dynamika kategorii punktu widzenia w języku, tekście i dyskursie, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Ryszard Nycz, Lublin, s. 321–358.
• Brzozowska Małgorzata, 2009, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Buchowski Michał, Burszta Wojciech, 1986, Status języka w świadomości magicznej, „Etnografia Polska” t. 30, z. 1, 31–42.
• Dancygier Barbara, Sweetser Eve, 2014, Figurative language, Cambridge: University Printing House.
• Engelking Anna, Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław: Funna. Sp. z o.o.
• Fiebag Peter, 2003, Magia miejsc, przedmiotów i roślin, przeł. Piotr Taracha, Warszawa: Świat Książki.
• Gołębiowski Łukasz, 1884, Lud polski i jego zwyczaje, Lwów: Wydawnictwo Adama Kaczurba.
• Kleszczowa Krystyna, 2009, Echa wierzeń przedchrześcijańskich w słownictwie staropolskim, [w:] Średniowieczna wizja świata. Jedność czy różnorodność (idee i teksty), red. Teresa Wolińska i Mirosław Jerzy Leszka, Łódź: Wydawnictwo UŁ,
• s. 121–131.
• Malinowski Bronisław, 1981, Problem znaczenia w językach pierwotnych, [w:] Andrzej Paluch, Malinowski, Warszawa: Wiedza Powszechna, s. 258–278.
• Marcjanik Małgorzata, 1981, Magiczna funkcja słów w kulturach pierwotnych i w działalności człowieka, „Przegląd Humanistyczny” nr 10/12, s. 111–116.
• Moszyński Kazimierz, 1934, Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
• Niebrzegowska Stanisława, 1996, Polski sennik ludowy, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Ogrodowska Barbara, 2004, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa: MUZA SA.
• Popko Maciej, 1982, Magia i wróżbiarstwo u heretyków, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Sambor Jadwiga, 1998, Magiczne i religijne (chrześcijańskie) akty mowy, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, red. Stanisław Gajda, Helmut Jan Sobeczko, Opole: DiG, s. 103–112.
• Sychta Bernard, 1967–1976, Słownik gwar kaszubskich, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Tokarski Ryszard, 1981:Derywacja semantyczna jako jedno ze źródeł polisemii wyrazowej, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91–105.
• Walczak Bogdan, 1988, Magia językowa dawniej i dziś, [w:] Język zwierciadłem kultury czyli nasza codzienna polszczyzna, red. Halina Zgółkowa, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, s. 54–70.
• Waniakowa Jadwiga, 2003a, Geneza polskiej naukowej terminologii astronomicznej, „Polonica” XXII–XXIII, Kraków, s. 313–328.
• Waniakowa Jadwiga, 2003b, Polska naukowa terminologia astronomiczna, Kraków: WIJP PAN.
• Waniakowa Jadwiga, 2003c, Wybrane najstarsze polskie słownictwo astronomiczne, „Język Polski” LXXXIII, s. 102–111.
• Waniakowa Jadwiga, 2004, Słownictwo astronomiczne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, „Język Polski” LXXXIV 2004, s. 10–15.
• Wierzbicka Anna, 1983: Genry mowy, [w:] Tekst i zdanie, red. Teresa Dobrzyńska, Elżbieta Janus, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, s. 125–137.
• Wykaz skrótów
• ISJP – Banko Mirosław (red.), 2000, Inny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• SBan – Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• SBor – Borys Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• SL – Linde Bogumił Samuel, 1807–1814, Słownik języka polskiego, Warszawa.
• SPrł – Sławski Franciszek (red), 1976, Słownik prasłowiański, t. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
• SStp – Urbańczyk Stanisław (red.), 1966–2000: Słownik staropolski, t. 1–11, Warszawa–Wrocław–Kraków: IJP PAN.
• SWil – Zdanowicz Aleksander, Bohusz-Szyszko Michał (red.), 1861, Słownik języka polskiego, t. 1–2, Wilno.
• SXVI – Mayenowa Maria Renata (red.), 1966, Słownik polszczyzny XVI wielu, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum.
• SXVII – Gruszczyński Włodzimierz (red.), Elektroniczny słownik XVII i 1. połowy XVIII wieku, Kraków: SJP, http://sxvii.pl
• USJP – Dubisz Stanisław (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe: PWN.

Identifiers

DOI

10.17951/et.2015.27.167