Na bezrybiu i rak ryba. Językowo-kulturowy obraz raka w polszczyźnie

• Authors: Maciej Rak
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł jest próbą rekonstrukcji językowo-kulturowego obrazu raka (Astacus astacus) w polszczyźnie. Wzorem Słownika stereotypów i symboli ludowych pod red. Jerzego Bartmińskiego wykorzystano informacje etymologiczne, a także dane zawarte w słownikach współczesnego języka polskiego, dawnej polszczyzny i gwarowych (w tym zasób frazematyki), teksty folkloru oraz przekazy etnograficzne. Na podstawie tak dobranego materiału udało się sformułować następującą definicję raka „Rak to czerwone stworzenie z ostrymi, służącymi do obrony szczypcami, a także długimi wąsami, małe i małowartościowe, pokryte pancerzem, nieowłosione i nieopierzone, o wielu odnóżach i oczach zlokalizowanych w tylnej części ciała, żyjące w wodzie (rzekach i stawach), w wykopanych przez siebie norach. Nie wiadomo, gdzie spędza zimę. Szczypie, porusza się wspak, niezgrabnie i powoli, nie wydaje głosu, wgryza się w ciało swojej ofiary, powodując jej śmierć. Najbliższa jest mu ryba. Raki dla mięsa, którego dostarczają w niewielkiej ilości, są poławiane przez ludzi, a następnie pieczone lub gotowane. Uchodzą za wykwintne pożywienie. Części ciała raka są lekarstwem na wiele chorób. Rakowi przypisuje się związki ze sferą podziemną”.

EN

The article attempts to reconstruct the Polish linguo-cultural image of rak ‘crayfish’ (Astacus astacus). Following the model of Dictionary of Folk Stereotypes and Symbols, the data taken into account include the word’s etymology, its lexicographic treatment (including phraseology) in dictionaries of contemporary Polish, in dialectal dictionaries and in dictionaries of former stages of Polish, texts of folklore, and ethnographic accounts. The following definition of the crayfish has been proposed accordingly “The crayfish (rak) is a small, hairless and featherless animal of little value, its body being protected by a carapace. It has long antennae, two prehensile and sharp chelipeds that are used for protection, many legs and eyes located in the back of the body. It lives in water (rivers and ponds), in holes it builds for itself. It isn’t known where it spends the winter. It can pinch, moves backwards in an ungainly and slow manner, makes no sound and kills its victims by biting into their bodies. It is closest to fish. Crayfish are sought for their meat, of which they have very little – they are then roasted or cooked. They are considered exquisite food. Parts of the crayfish’s body are used as medicine for various ailments. The crayfish is thought to be connected with the underworld”.

Keywords

PL

etnolingwistyka; językowy obraz świata; rak (zwierzę) w języku i kulturze

EN

ethnolinguistics; linguistic worldview; crayfish in language and culture

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2017
• Volume: 29

Dates

published

2017

online

2017-11-03

Contributors

author

Maciej Rak

References

• Literatura
• Anusiewicz Janusz, 1990, Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyźnie, „Etnolingwistyka” 3, s. 95–141.
• Anusiewicz Janusz, 1992, Koń – jaki jest – w języku polskim, „Prace Filologiczne” XXXVII, s. 201–212.
• Bartmiński Jerzy 1980, Koń, [w] Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 119–144.
• Bartmiński Jerzy, 1998, Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu matki, „Język a Kultura”, t. 12. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Janusz Anusiewicz, Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 63–83.
• Bartmiński Jerzy, 2013, Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata, „LingVaria” nr 2 (16), s. 233–245.
• Bartmiński Jerzy, Kielak Olga, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2015, Dlaczego wąż nie ma nóg Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, Lublin.
• Brzozowska Małgorzata, 2009, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin.
• Chlebda Wojciech, 1991, Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole.
• Dąbrowska Anna, red., 2003, „Język a Kultura”, t. 15. Opozycja homo – animal w języku i kulturze, Wrocław.
• Engelking Anna, 2000, Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław.
• Gura Aleksandr V., 1997, Simvolika životnych v slavjanskoj narodnoj tradicii, Moskva.
• Jakubowicz Mariola, 1999, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w] Przeszłość w językowym obrazie świata, red. Anna Pajdzińska, Piotr Krzyżanowski, Lublin, s. 117–128.
• Jakubowicz Mariola, 2012, Badania etnolingwistyczne a etymologia, „Etnolingwistyka” 24, s. 173–181.
• Kielak Olga, 2014, Koza i kozioł w polskich przysłowiach i wyrażeniach przysłowiowych. Jeden czy dwa językowo-kulturowe obrazy zwierząt, „LingVaria” nr 2 (18), s. 235–247.
• Kielak Olga, 2015, Etymologia a językowy obraz jałowca i kaliny, „LingVaria” nr 1 (19), s. 181–193.
• Krasnowolski Antoni, 1905, Przenośnie mowy potocznej, cz. I, Warszawa.
• Krawczyk-Tyrpa Anna, 2001, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz.
• Manton Kenneth, Akushevich Igor, Kravchenko Julia, 2009, Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population. Aninterdisciplinaryapproach, Berlin.
• Mosiołek Katarzyna, 1992, Stereotypy psa zawarte w języku polskim, „Poradnik Językowy” nr 4, s. 301–304.
• Mosiołek Katarzyna, 1993, Obraz kota w języku polskim (w zestawieniu z francuskim), [w] Studia semantyczne, red. Renata Grzegorczykowa, Zofia Zaron, Warszawa, s. 47–70.
• Mosiołek-Kłosińska Katarzyna, 1995, Motywacja związków frazeologicznych zawierających wyrazy„pies” i „kot”, „Etnolingwistyka” 7, s. 21–31.
• Mosiołek-Kłosińska Katarzyna, 1998, Stereotypy konia przekazywane przez język polski i francuski, „Język a Kultura”, t. 12. Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Janusz Anusiewicz, Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 266–271.
• Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2014, Od separacyjnego do holistycznego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów, [w] Wartości w językowokulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3. Problem eksplikowania i profilowania pojęć, red. Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława NiebrzegowskaBartmińska, Joanna Szadura, Lublin, s. 71–102.
• Pajdzińska Anna, Krzyżanowski Piotr, red., 1999, Przeszłość w językowym obrazie świata, Lublin.
• Peisert Maria, 2003, Sus domesticus – zwierzę, którego nazwy używać nie wypada, „Język a Kultura”, t. 15. Opozycja homo – animal w języku i kulturze, red. Anna Dąbrowska, Wrocław, s. 149–155.
• Popowska-Taborska Hanna, 2012, Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata, „Etnolingwistyka” 24, s. 155–171.
• Rak Maciej, 2007, Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, Kraków.
• Sierociuk Jerzy, 1980, Wół, [w] Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 240–253.
• Wierzbicka Anna, 1993, Nazwy zwierząt, [w] O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin, s. 251–267.
• Wojtyła-Świerzowska Maria, 1998, Kognitywizm w etymologii, „Rocznik Slawistyczny” LI, s. 17–31.
• Źródła
• AJŚ Alfred Zaręba, Atlas językowy Śląska, t. I (1969), II (1970), Kraków, t. III (1972), t. IV (1974), Warszawa–Kraków.
• Buffa Ferdinand, 2004, Slovník šarišských nárečí, Prešov.
• Cisek Marceli, 1889, Materiały etnograficzne z miasteczka Żołyni w powiecie przemyskim, ZWAK XIII, s. 54–83.
• Ciszewski Stanisław, 1887, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, ZWAK XI, s. 1–129.
• Dejna Karol, 1979, Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego (N–Ó), „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. XXV, s. 123–276.
• Falińska Barbara, 1974, Polskie słownictwo tkackie na tle słowiańskim, cz. I, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Folfasiński Sławomir, 1975, Polskie zagadki ludowe, Warszawa.
• Gustawicz Bronisław, 1881, Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, cz. 1, Zwierzęta, Kraków.
• Gustawicz Bronisław, 1893, Zagadki i łamigłówki ludowe, ZWAK XVII, s. 201–260.
• Herniczek-Morozowa Wanda, 1975, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego, cz. 1, Wrocław.
• HodSG -- Stanisław Andrzej Hodorowicz, Słownik dawnych i współczesnych wyrażeń górali Skalnego Podhala, Nowy Targ 2013.
• Hradecka Stanisława, 1903, Przyczynki do wierzeń ludu z Wierzbanowy, pow. Wieliczka, „Lud”, t. 9, s. 64–68.
• ISJP -- Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, t. I–II, Warszawa 2000.
• Kolb 15 -- Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t. 15 W. Ks. Poznańskie, cz. 6, Kraków 1882.
• Kolb 17 II -- Oskar Kolberg, Lud…, t. 17 Lubelskie, cz. II, Kraków 1884.
• Kolb 46 -- Oskar Kolberg, Lud…, t. 46 Kaliskie i Sieradzkie, Wrocław–Poznań 1967.
• Kolb 60 -- Oskar Kolberg, Lud…, t. 60 Przysłowia, Wrocław–Poznań 1967.
• Kosiński Władysław, 1904, Materiały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicji zachodniej, cz. II, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, t. VII, s. 3–86.
• Kapuściński Michał, 1899, Słowniczek gwary ludu krakowskiego z okolic Czernichowa, „Lud”, t. V, s. 63–64.
• Kasjan Jan Mirosław, 1983, Polska zagadka ludowa, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
• Krzyżanowski Julian, 1975, Mądrej głowie dość dwie słowie. Pięć centuryj przysłów polskich i diabelski tuzin, t. I–III, Warszawa.
• KSGP -- Kartoteka Słownika gwar polskich PAN.
• Lewinson Jacek, 1999, Słownik seksualizmów polskich, Warszawa.
• MAGP I, cz. 2 -- Kazimierz Nitsch (kier.), Mały atlas gwar polskich, t. I, cz. 2 Indeks wyrazów I tomu, Wrocław–Kraków 1957.
• Ondrusz Józef, 1980, Przysłowia i przymówiska ludowe ze Śląska Cieszyńskiego, Wrocław.
• Pawlikowski Jan Gwalbert, 1935, Co jest najważniejsze wiedzieć o raku, „Warszawski Dziennik Narodowy”, 24 XII 1935, nr 211b, s. 7.
• PBL -- Julian Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym. I. Bajka zwierzęca, Warszawa 1947.
• Petrow Alexander, 1878, Lud ziemi Dobrzyńskiéj, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., ZWAK II, cz. 3, s. 3–182.
• RakSFGD -- Maciej Rak, Słownik frazeologiczny gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich, Kraków 2005.
• Ramułt Stefan, 1930, Gwara ślemieńska. I. Słownik, Poznań.
• Rostafiński Józef, 1895, Zielnik czarodziejski, to jest zbiór przesądów o roślinach, ZWAK XVIII, s. 1–191.
• SD -- Slavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar', red. Nikita I. Tolstoj, t. I (A–G) 1995, t. II (D–K) 1999, t. III (K–P) 2004, t. IV (P–S) 2009, t. V (S–JA) 2012, Moskva.
• SEBor -- Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
• SEBr -- Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
• SEMach -- Václav Machek, Etymologický slovník jazyka českého, Praha 1968.
• SEMel -- Etimolohičij slovnik ukrajinskoj movi, red. Oleksandr S. Melnyčuk, t. I–VI, Kijiv 1982–2012.
• SEMlad -- Stefan Mladenov, Etimologičeski i pravopisenpečnik na balgarskija knižoven ezik, Sofija 1941.
• SEVas -- Maks Fasmer, Ètimologičeskij slovar russkogo jazyka, t. I–IV, Moskva 1987.
• Siarkowski Władysław, 1877, Zagadki zebrane ze wsi Dymin, Kostomłót, Masłowa, Sukowa, Zagórza, ZWAK I, s. 130–136.
• SJPD -- Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. I–XI, Warszawa 1958–1969 [on-line httpwww.sjpd.pwn.pl, dostęp 23.10.2016 r.].
• SKarł -- Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków 1900–1911 (t. IV–VI J. Karłowicz i J. Łoś).
• SL -- Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego, t. I–V, Lwów 1807–1814.
• Sobierajski Zenon, 1985, Teksty gwarowe z zachodniej Wielkopolski, Wrocław–Warszawa–Łódź.
• Spittal Stanisław, 1938, Lecznictwo ludowe w Załoźcach i okolicy. Materiały dotyczące sposobów leczenia, zielarstwa, wierzeń, zabobonów i znachorstwa, „Rocznik Podolski. Organ Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk poświęcony sprawom i kulturze Podola”, t. I, s. 62–225.
• SPXVI -- Słownik polszczyzny XVI wieku, red. Maria Renata Mayenowa, [od t. XVIII] Franciszek Pepłowski, t. I–XXXVI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–2012.
• SSiSL -- Słownik stereotypów i symboli ludowych. Koncepcja całości i redakcja Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska [od 3. części – NiebrzegowskaBartmińska], t. I Kosmos, cz. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3. Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4. Świat, światło, metale, Lublin 2012.
• SStp -- Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, t. I–XI, Wrocław–Kraków 1953–2002.
• SW -- Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.
• SWil -- Aleksander Zdanowicz i in., Słownik języka polskiego, t. I–II, Wilno 1861.
• SWJP -- Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław Dunaj, Warszawa 1996.
• SychKoc -- Bernard Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I–III, Wrocław 1980–1985.
• SychSGK -- Bernard Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1967–1976.
• Syrennius Simon, 1613, Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, Cracovie.
• Tomaszewski Adam, 1930, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, „Prace Komisji Językowej Polskiej Akademii Umiejętności”, t. XVI, Kraków.
• Trebunia-Staszel S., 2007, Śladami podhalańskiej mody. Studium z zakresu historii stroju górali podhalańskich, Kościelisko.
• Tylkowa Danuta, 1989, Medycyna ludowa w kulturze wsi Karpat Polskich. Tradycja i współczesność, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• Udziela Marian, 1905, Przyczynki do medycyny ludowej, „Lud”, t. 11, s. 394–401.
• Udziela Seweryn, 1903, Topograficzno-etnograficzny opis wsi polskich w Galicji, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, t. VI, s. 3–123.
• USJP -- Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, t. I–IV, Warszawa 2003 [wersja elektroniczna na CD-ROOM-ie].
• Waszkiewicz Krystyna, 1977, Słownictwo gwarowe z zakresu przyrody żywej i rolnictwa we wsi Lipnik koło Pajęczna, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. XXIII, s. 135–146.
• WSEH -- Krystyna Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.
• WSJP -- Wielki słownik języka polskiegoPAN, red. Piotr Żmigrodzki, Kraków 2007– [on-line httpwww.wsjp.pl; dostęp 23.10.2016 r.].
• Záturecký Adolf Peter, 1975, Slovenské príslovia, porekadlá a úslovia, Bratislava.

Identifiers

DOI

10.17951/et.2017.29.149