O gramatycznych i leksykalnych wykładnikach pojęcia liczby w polszczyźnie

• Authors: Marta Nowosad-Bakalarczyk
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Podstawę opracowania stanowi założenie, że czynności poznawcze człowieka pozostają w ścisłym związku z używanym przez niego językiem naturalnym. Pozwala to stawiać pytania o to, jakie treści pojęciowe zostały ujęzykowione, w jaki sposób, w jakich formach – zakodowane w języku oraz jaka jest tego motywacja.W artykule przedstawiono ujęzykowione treści pojęcia liczby (jednej z ważniejszych kategorii ludzkiego myślenia) wyrażane środkami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi), które cechuje wysoki stopień konwencjonalności i kategorialności. Elementarne znaczenia liczbowe kodowane w polszczyźnie to ‘jeden’ i ‘więcej niż jeden’ (a w dawnej polszczyźnie także ‘dwa’) odpowiadające pierwszym pojęciom numerycznym zrozumiałym dla człowieka (w aspekcie zarówno historycznym, jak też indywidualnym). Sensy te są wyrażane obligatoryjnie przez wszystkich mówiących tym językiem, ich nośnikiem są odpowiednie morfemy fleksyjne przyjmowane – zgodnie z normą – przez wszystkie odmienne części mowy. Wskazane przeciwstawienie jest też szeroko wyrażane na płaszczyźnie słowotwórczej. Istnieją specjalne morfemy, które pozwalają wyrazić znaczenie pojedynczości przedmiotu (np. grosz-ek) oraz znaczenie zbiorowości przedmiotów (np. pierz-e). Podobnie w przypadku liczby zdarzeń – odpowiednie morfemy mogą eksponować pojedynczość (np. kaszl-ną-ć) albo wielość aktów zdarzenia (np. na-obierać, po-wynosić).O randze pojęcia liczby w polszczyźnie świadczy istnienie specjalnej kategorii wyrazów – liczebników. Różny stopień precyzji wskazywania liczby, który ujawniają liczebniki tzw. określone (np. trzy, piętnaście) i nieokreślone (np. kilka, dużo, tyle) odpowiada różnicom wiedzy i potrzeb komunikujących się osób. Z kolei zróżnicowanie właściwości odmiany i związanych z tym funkcji składniowych poszczególnych typów liczebników wynika z potrzeby łączenia w zdaniu nazw liczb z nazwami różnych bytów (zarówno rzeczy, jak i zdarzeń), ta zaś jest znakiem postrzegania w aspekcie liczbowym szerokiego spektrum zjawisk rzeczywistości.

EN

The study is based on the assumption that human cognition is closely linked with natural language. One can therefore ask what conceptual content has found its way into linguistic expression, in what form it is expressed, and what motivates that expression.The study is concerned with the linguistic manifestation of the concept of number (one of the most important categories of human thinking), through grammatical (morphological, syntactic and lexical), highly conventionalised means. Elementary numerical meanings encoded in Polish include ‘one’ and ‘more than one’ (in former stages of the language also ‘two’), corresponding to first numerical concepts comprehensible to humans (both in the historical and the individual sense). Those meanings are obligatorily expressed by all speakers of Polish and their markers are inflectional morphemes that play a role – in accordance with the norm – in all inflected parts of speech. That numerical opposition is also broadly expressed at the world-formational plane: there exist special morphemes that code the singularity of something (e.g. grosz-ek ‘pea’) or the collectivity of items (e.g. pierz-e ‘feathers; plumage’). Similarly, specific morphemes accentuate the singularity of an event (e.g. kaszl-ną-ć ‘to cough once’) or the multitude (multiplication) of actions (e.g. na-obierać ‘peel a lot of’, po-wynosić ‘take out many/all’ the items). The importance of the concept of number in Polish is also attested by the existence of numerals. The various degrees of precision that they express, e.g. the so-called definite numerals (trzy ‘three’, piętnaście ‘fifteen’) and indefinite (kilka ‘a few’, dużo ‘many’, tyle ‘that many’) correspond to the differences in the number and needs of the persons engaged in communication. The different inflectional paradigms and related syntactic functions of different numeral types stems from the need to link, in sentences, numbers with names of entities and events – that need, in turn, shows that a wide range of phenomena are perceived and conceptualised in numerical terms.

Keywords

PL

pojęcie liczby; liczba gramatyczna; liczebnik; kategorie gramatyczne

EN

the concept of number; grammatical number; numeral; grammatical categories

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2018
• Volume: 30

Dates

published

2018

online

2018-08-17

Contributors

author

Marta Nowosad-Bakalarczyk

References

• Arystoteles, 1990, Dzieła wszystkie, t. 1. Kategorie. Hermeneutyka. Analityki pierwsze. Analityki wtóre. Topiki. O dowodach sofistycznych. Przekłady, wstępy i komentarze Kazimierz Leśniak, Warszawa.
• Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin (wyd. V w roku 2012).
• Bartmiński Jerzy, 2009, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, Londyn (reprinted 2010, wyd. w USA – 2012).
• Bogusławski Andrzej, 1966, Semantyczne pojęcie liczebnika i jego morfologia w języku rosyjskim, Wrocław-Warszawa-Kraków.
• Bogusławski Andrzej, 1973, Nazwy pospolite przedmiotów konkretnych i niektóre właściwości ich form liczbowych i połączeń z liczebnikiem w języku polskim, [w:] Liczba, ilość, miara, Materiały z konferencji Naukowej w Jadwisinie, 11-13 maja 1972 r., red. Zuzanna Topolińska, Maciej Grochowski, Wrocław, s. 7-35.
• Bogusławski Andrzej, 2010, ‘Więcej’ wśród aspektów prymitywu ‘wie, że’, „Linguistica Copernicana” nr 1 (3), s. 23-79.
• Derwojedowa Magadalena, 2011, Grupy liczebnikowe we współczesnym języku polskim. Zarys opisu zależnościowego, Warszawa.
• Doboszyńska-Markiewicz Katarzyna, 2013, Operatory adnumertywne w języku polskim. Dystrybucja i znaczenia, Warszawa.
• EJP – Encyklopedia języka polskiego, III wyd. poprawione i uzupełnione, red. Stanisław Urbańczyk, Marian Kucała, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999 [I wyd. pt. Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. Stanisław Urbańczyk, 1978, II wyd. jako EJP w 1992].
• Feleszko Kazimierz, 1980, Funkcje form kategorii liczby w polskiej grupie imiennej, Warszawa.
• Forstner Dorothea OSB, 1990, Liczby i figury geometryczne, [w:] Świat symboliki chrześcijańskiej, przekład i opracowanie Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Warszawa, s. 41--55.
• Frankowska Maria, 1983, Czy jeden jest liczebnikiem?, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filologia Polska” XXII, s. 19-26.
• Głaz Adam, Prorok Katarzyna, 2014, Of triangles, trapeziums and ethnolinguists: The linguistic worldview revisited, [w:] From Conceptual Metaphor Theory to Cognitive Ethnolinguistics, red. Marek Kuźniak, Agnieszka Libura, Michał Szawerna, Frankfurt am Main, Berlin, Bern, Bruxelles, New York, Oxford, Wien, s. 207-228.
• Gruszczyk-Kolczyńska Edyta, Zielińska Ewa, 1997, Dziecięca matematyka. Edukacja matematyczna w domu, przedszkolu, szkole, Warszawa.
• Gruszczyński Włodzimierz, Saloni Zygmunt, 1978, Składnia grup liczebnikowych we współczesnym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne II, red. Roman Laskowski, Zuzanna Topolińska, Wrocław, s. 17-42.
• Grzegorczykowa Renata, 1993, Kategorie gramatyczne, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 445–458 [II wyd. jako Współczesny język polski, Lublin 2001].
• Grzegorczykowa Renata, 1996, Filozoficzne aspekty kategoryzacji, [w:] Językowa kategoryzacja świata, red. Renata Grzegorczykowa, Anna Pajdzińska, Lublin, s. 11-26.
• Grzegorczykowa Renata, 1998, Przysłówek, [w:] GWJP-M, t. 2, s. 524-535.
• Grzegorczykowa Renata, Puzynina Jadwiga, 1998, Rzeczownik, [w:] GWJP-M, t. 2, s. 389-468.
• Grzegorczykowa Renata, Szymanek Bogdan, 1993, Kategorie słowotwórcze w perspektywie kognitywnej, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 459–476 [II wyd. jako Współczesny język polski, Lublin 2001].
• GWJP-M – Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, red. Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel, wyd. drugie, zmienione, t. 1-2, Warszawa 1998 [I wyd.: 1984].
• Habrajska Grażyna, 1992, Semantyka rzeczowników zbiorowych, „Język a Kultura”, t. 8, Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, red. Iwona NowakowskaKempna, Wrocław, s. 201-207.
• Habrajska Grażyna, 1995, Collectiva w języku polskim, Łódź.
• Ifrah Georges, 1990, Dzieje liczby, czyli historia wielkiego wynalazku, przełożył Stanisław Hartman, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• ISJP Bań – Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, t. 1--2,Warszawa 2000.
• Jadacka Hanna, 2000 [1999], Liczebnik, [hasło w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. Andrzej Markowski, Warszawa, s. 1673-1679.
• Kant Immanuel, 2001, Krytyka czystego rozumu. Z oryginału niemieckiego przełożył oraz wstępem i przypisami opatrzył Roman Ingarden, Kęty.
• Kardela Henryk, 1990, Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 15–40.
• Kowalski Piotr, 1998, Liczba, [w:] tegoż, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa–Wrocław, s. 278-284.
• Lakoff George, 2011 [1987], Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle, redakcja naukowa Elżbieta Tabakowska, przekład Magdalena Buchta, Agnieszka Kotarba, Anna Skucińska, Kraków.
• Langacker Ronald W., 1987, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1, Theoretical Prerequisites, Stanford.
• Langacker Ronald W., 2009 [2008], Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, tłum. Elżbieta Tabakowska, Magdalena Buchta, Henryk Kardela, Wojciech Kubiński, Przemysław Łozowski, Adam Głaz, Joanna Jabłońska-Hood, Hubert Kowalewski, Katarzyna Stadnik, Daria Bębeniec, Justyna Giczela-Pastwa, Kraków.
• Laskowski Roman, 1998a, Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 151-224.
• Laskowski Roman, 1998b, Liczebnik, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 341-351.
• Laskowski Roman, 1998c, Zagadnienia ogólne morfologii, [w:] GWJP-M, t. 1, s. 27-86.
• Laskowski Roman, 1999, Liczebnik, [hasło w:] EJP, s. 212.
• Lurker Manfred, 2011 [1990], Inne znaczenie liczb, [w:] Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przełożył Ryszard Wojnakowski, Warszawa, s. 201-220.
• Mieczkowska Halina, 1996, Liczebniki na co dzień, Kraków.
• Milewski Tadeusz, 1967, Językoznawstwo, Warszawa.
• Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2007, Koncept liczbowy, [w:] tejże, Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, Lublin, s. 332-349.
• Nowosad-Bakalarczyk Marta, 2018, Kategoria ilości i jej wykładniki we współczesnej polszczyźnie, Lublin.
• Polański Kazimierz, 1999, Gramatykalizacja, [hasło w:] EJP, s. 117.
• PSWP Zgół – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, t. 1-50, Poznań 1994--2005.
• Rozwadowski Jan Michał, 1960 [1924], Semantyka a gramatyka. Nauka o znaczeniu w obrębie nauki o języku, [w:] tegoż, Wybór pism, t. 3, Językoznawstwo ogólne, Warszawa, s. 138-160.
• Rudnik-Karwatowa Zofia, 1991, Kumulativa a distributiva, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 27, s. 197-204.
• Rutkowski Paweł, 2003, Neuropsychologiczne uwarunkowania składni liczebników głównych, [w:] Scripta Neophilologica Posnaniensia, t. 5, red. Stanisław Puppel, Poznań, s. 209-233.
• Rzepa Teresa, 1986, Orientacja w miarach rzeczy (cech) i zdarzeń, Poznań.
• Saloni Zygmunt, 1977, Kategorie gramatyczne liczebników we współczesnym języku polskim, [w:] Studia gramatyczne I, red. Roman Laskowski, Zuzanna Topolińska, Wrocław, 145-173.
• Siuciak Mirosława, 2008, Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polskim, Katowice.
• SJP Dor – Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. 1--11, Warszawa 1958-1969.
• SJP Sob – Słownik języka polskiego PWN, red. Elżbieta Sobol, wydanie zmienione i zaktualizowane, Warszawa 2011.
• Stawnicka Jadwiga, 2009, Studium porównawcze nad kategorią semantyczno-słowotwórczą Aktionsarten w języku rosyjskim i polskim, t. I. Czasowniki z formantami modyfikacyjnymi, Katowice.
• Szober Stanisław, 1962 [1923], Gramatyka języka polskiego, wyd. 12, oprac. Witold Doroszewski, Warszawa.
• Topolińska Zuzanna, 1977, Wyznaczoność (tj. charakterystyka referencyjna) grupy imiennej w tekście polskim II, „Polonica” III, s. 59-78.
• Topolińska Zuzanna, 2017, ‘OSOBA’ – kategoria gramatyczna?, „Rocznik Slawistyczny”, t. LXVI, s. 103-108.
• Toporov Vladimir N., 1974, O modelach liczbowych w kulturach archaicznych, przeł. Wincenty Grajewski, „Teksty”, nr 1, s. 167-188.
• USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, t. 1-4, Warszawa 2003.
• Wierzbicka Anna, 1988, The Semantics of Grammar (Studies in Language Companion Series 18), Amsterdam/Philadelphia.
• Wierzbicka Anna, 1999, Język – umysł – kultura. Wybór prac pod red. Jerzego Bartmińskiego, Warszawa.
• Wierzbicka Anna, 2006, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, tłum. Adam Głaz, Lublin.
• Wróbel Henryk, 1998, Czasownik, [w:] GWJP-M, s. 536-583.
• Zaron Zofia, 2000, Zbiór jako kategoria semantyczna, „Annales UMCS” Sectio FF, vol. XVIII, s. 311-321.
• Zieniukowa Jadwiga, 1992a, Leksemy związane z pojęciem „quantum” a kultura. (Aspekt lingwistyczny), „Z polskich studiów slawistycznych”. Seria 8. Językoznawstwo. Prace na XI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Bratysławie 1993, Warszawa, s. 277-283.
• Zieniukowa Jadwiga, 1992b, Problemy morfologii i znaczenia liczebników w językach słowiańskich. Polskie i rosyjskie liczebniki zbiorowe, [w:] Synchroniczne badania porównawcze systemów gramatycznych języków słowiańskich. Zbiór studiów, red. Iryda Grek-Pabisowa, Lew N. Smirnow, Warszawa, s. 83-101.

Identifiers

DOI

10.17951/et.2018.30.91