Polska BIEDA w perspektywie etymologicznej, historycznojęzykowej i dialektologicznej

• Authors: Ilona Gumowska-Grochot

Title variants

EN

The Polish bieda (poverty) from the perspective of etymology and historical linguistics

Abstracts

PL

Autorka prezentuje ustalenia etymologiczne i historycznojęzykowe odnoszące się do pojęcia bieda w języku polskim. Analiza diachroniczna pozwala obserwować ewolucję pojęcia. W artykule przywołano najważniejsze spostrzeżenia dotyczące roli etymologii w badaniach semantycznych, zwłaszcza w rekonstrukcji językowego obrazu pojęć na gruncie etnolingwistyki kognitywnej. W części analitycznej autorka omawia kolejno dane zaczerpnięte ze słowników etymologicznych, polszczyzny historycznej oraz gwarowej. Analiza dotyczy dwóch form leksemu: bieda i biada, które w języku polskim podlegały substytucji. Ogólnie rozwój znaczeniowy pojęcia przebiegał w trzech etapach i obejmował znaczenia takie, jak: 1. ‘przymus, konieczność’; 2. ‘nieszczęście, niedola, cierpienie’; 3. ‘ubóstwo, nędza’. „Materialno-niematerialny” charakter biedy jest właściwie odbiciem etymologicznego znaczenia wyrazu i jego historycznego rozwoju, w którym kolejne ogniwa nie ustępowały miejsca nowym, ale przyłączały je. Uwzględnienie rozwoju znaczeniowego w rekonstrukcji językowego obrazu biedy pozwala na stwierdzenie, że w strukturze pojęcia łączą się dwa aspekty: materialno-bytowy oraz psychospołeczny. Komponenty semantyczne, jakie możemy wskazać w złożonej strukturze pojęcia bieda, to przede wszystkim: materialny brak i wiążąca się z nim potrzeba / konieczność jego zaspokojenia; nieszczęście, trud, kłopoty; walka, zmaganie się z trudnościami; groźba kary; niska wartość kogoś lub czegoś, niewystarczająca ilość lub słaba jakość czegoś; to, co groźne, niebezpieczne, wrogie człowiekowi. Bieda jest pojęciem, które z łatwością może rozszerzać swoje znaczenie o sensy metaforyczne, co najłatwiej obserwować w dialektach. Jako eufemizm pozwala unikać wyrazów obłożonych tabu językowym.

EN

The article deals with the Polish concept of bieda (poverty) from the perspective of etymology and historical linguistics. A diachronic analysis provides access to the evolution of the concept. The article references the major findings relating to the role of etymology in semantic research, especially in reconstructing the linguistic view of concepts within the framework of cognitive ethnolinguistics. The analytical part deals with data from etymological dictionaries, earlier stages in the history of Polish, and rural dialects. The analysis itself is concerned with two forms of the lexeme on hand: bieda ‘poverty, misery, misfortune’ and biada ‘woe’, which have undergone sibstitution. The semantic development of the concept progressed in three stages and involved the following senses: (1) ‘compulsion, necessity’; (2) ‘misfortune, misery, suffering’; and (3) ‘poverty’. The material-cum-immaterial nature of bieda reflects its etymological meaning and historical development, in which the subsequent senses did not give way to still others but incorporated them. The semantic development of bieda shows that the structure of the concept embraces two aspects: material and psycho-social. The semantic components that one can identify in the complex structure of that concept include above all: a material want and the need that accompanies that want; misfortune, hardship, and trouble; strife; danger of punishment; low value, quality, or number of something; low value of someone; that which is ominous or dangerous. Bieda can easily extend its meaning metaphorically, which is most clearly visible in dialects. As a euphemism, it helps avoid words subjected to linguistic taboo.

Keywords

EN

bieda; misery; etymology; poverty; ethnolinguistics; Polish

PL

bieda; etymologia; etnolingwistyka; język polski

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2020
• Volume: 32
• Pages: 51-65

Dates

published

2020

Contributors

author

Ilona Gumowska-Grochot

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

References

• Anusiewicz Janusz, Dąbrowska Anna, Michael Fleischer, 2000, Językowy obraz świata i kultura. Projekt koncepcji badawczej, [w:] Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultury, red. Janusz Anusiewicz, s. 11-44.
• Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.
• Bartmiński Jerzy, 2013, Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata, „LingVaria” 2 (16), s. 233–245.
• Brzozowska Małgorzata, 1999, Etymologia w językoznawstwie, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. Jan Adamowski, Stanisława Niebrzegowska, Lublin, s. 356–365.
• Brzozowska Małgorzata, 2000, Etymologia a konotacja wybranych nazw kamieni, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 12, s. 265–278.
• Brzozowska Małgorzata, 2009, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin.
• Dejna Karol, 1962, Wyrównania oboczności 'o: 'e oraz 'a: 'e w gwarach polskich, „Język Polski” XLII, z. 3, s. 188–191.
• Dyoniziak Jolanta, 2005, Pojęcie biedy w języku polskim, francuskim, angielskim, „Studia Romanica Posnaniensia”, vol. 32, s. 23–32.
• Dźwigoł Renata, 2004, Polskie ludowe słownictwo mitologiczne, Kraków.
• Grzegorczykowa Renata, 1990, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 41–49.
• Gumowska Ilona, 2016a, Bieda – wieloaspektowość konceptu w potocznych relacjach gwarowych w języku polskim, „Slavica” XLV, s. 44–55.
• Gumowska Ilona, 2016b, Językowy obraz biedy w związkach frazeologicznych i paremiach o charakterze gwarowym, [w:] Słowiańska frazeologia gwarowa, red. Maciej Rak, Kazimierz Sikora, Kraków, s. 267–277.
• Jakubowicz Mariola, 1999, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] Przeszłość w językowym obrazie świata, red. Anna Pajdzińska, Piotr Krzyżanowski, Lublin, s. 117–128.
• Jakubowicz Mariola, 2003, Motywacja semantyczna wybranych nazw wartości – poszukiwania etymologiczne, [w:] Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 171–185.
• Jakubowicz Mariola, 2012, Badania etnolingwistyczne a etymologia, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 24, s. 173–181.
• Jakubowicz Mariola, 2015, Co możemy wyczytać ze struktury słowa? Poszukiwania przy okazji badań diachronicznych, [w:] Język a kultura”, t. 25: Struktura słowa a interpretacja świata, red. Małgorzata Misiak, Jan Kamieniecki, s. 11–20.
• Jankowiak Lucyna, 1997, Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, Warszawa.
• Krawczyk-Tyrpa Anna, 2001, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz.
• Lehr-Spławiński Tadeusz, 1954, Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa.
• Marmuszewski Stanisław, 2003, Potoczna percepcja biedy i bogactwa a rozwój kapitalizmu, [w:] Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, red. Grażyna Skąpska, Kraków, s. 95–129.
• Mazurkiewicz Małgorzata, 1988, Etymologia a konotacja semantyczna, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 99–112.
• Młynarczyk Ewa, 2015, Polski obraz biedy utrwalony w języku i w kulturze, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 27, s. 147–165. DOI: 10.17951/et.2015.27.147.
• Młynarczyk Ewa, 2016, Językowy obraz pożywienia ludności wiejskiej w sytuacjach niedostatku materialnego (na przykładzie wybranych frazemów), [w:] Słowiańska frazeologia gwarowa, red. Maciej Rak, Kazimierz Sikora, Kraków, s. 253–266.
• Młynarczyk Ewa, 2018, Bieda w potocznej komunikacji językowej Polaków, [w:] Kultura komunikacji językowej, V, Kultura komunikacji potocznej w językach słowiańskich, red. Anna Piotrowicz, Małgorzata Witaszek-Samborska, Krzysztof Skibski, Poznań, s. 221–230.
• Podgórska Barbara, Podgórski Adam, 2005, Wielka księga demonów polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice.
• Popowska-Taborska Hanna, 2012, Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 24, s. 155–171.
• Puzynina Jadwiga, 1997, Słowo – wartość – kultura, Lublin.
• Rak Maciej, 2015, Kulturemy podhalańskie, Kraków.
• Rospond Stanisław, 1964, Uboże – duszyczki zmarłych przodków, „Język Polski” XLIV, z. 5, s. 274–276.
• Siatkowska Ewa, 2014, O polskim chudym i czeskim chudým z punktu widzenia semantyki i aksjologii, „Rocznik Slawistyczny” LXIII, s. 99–111.
• Siatkowski Janusz, 1970, Bohemizmy fonetyczne w języku polskim. Cz. 2: Formy beznosówkowe, formy nieprzegłoszone, Wrocław.
• Skąpska Grażyna (red.), 2003, Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, Kraków.
• Stomma Ludwik, 1986, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Warszawa.
• Tarkowska Elżbieta (red.), 2000, Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Warszawa.
• Tarkowska Elżbieta (red.), 2013, Dyskurs ubóstwa i wykluczenia społecznego, Warszawa.
• Taszycki Witold, 1939, Nazwy miejscowe kulturalne, „Język Polski” XXIV, z. 1, s. 1–5.
• Wojtyła-Świerzowska Maria, 1998, Kognitywizm w etymologii, „Rocznik Slawistyczny” LI, s. 17–31.
• Źródła, wykaz skrótów
• AGM – Horodyska-Gadkowska Halina, Strzyżewska-Zaremba Alina, Kowalska Anna, 1971–1992, Atlas gwar mazowieckich, t. 1–10, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• AJPP – Małecki Mieczysław, Nitsch Kazimierz, 1934, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, cz. 1–2, Kraków.
• Dej SLKŁ – Dejna Karol, 1974–1985, Słownictwo ludowe z terenu województw kieleckiego i łódzkiego, „Rozpraw Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”: 1974, XX, s. 189–277 (A–B); 1975, XXI, s. 135–290 (C–D); 1976, XXII, s. 135–268 (E–J); 1977, XXIII, s. 147–290 (K); 1978, XXIV, s. 149–274 (L–M); 1979, XXV, s. 123–276 (N–Ó); 1980, XXVI, s. 117–257 (P–Por); 1981, XXVII, s. 129–281 (Pos–R); 1982, XXVIII, s. 119–261 (S–Sy); 1983, XXIX, s. 83–233 (Sz–U); 1984, XXX, s. 91–213 (W); 1985, XXXI, s. 143–265 (Z–Ż).
• EJP – Urbańczyk Stanisław (red.), 1991, Encyklopedia języka polskiego, Wrocław.
• EPO – Orgelbrand Samuel, 1898, Encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami, Warszawa. Dostęp: http://cybra.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=1197&from=publication.
• ESJP XVII–XVIII – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII 1. połowy XVIII wieku, oprac. zespół Pracowni Historii Języka Polskiego XVII/XVIII w. pod kierunkiem Włodzimierza Gruszczyńskiego, IJP PAN, 2004–, A–. Dostęp http://sxvii.pl.
• ESJP Bańk – Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
• Kąś ILGKP – Kąś Józef, 2015–2019, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej: 2015, t. 1 (A–B); 2015, t. 2 (C–Do); 2016, t. 3 (Dó–Gr); 2017, t. 4 (Gu–Kol); 2017, t. 5 (Koł–Mad); 2018, t. 6 (Maf–Nie); 2018, t. 7 (Nif–Pap); 2018, t. 8 (Par–Pou); 2019, t. 9 (Pow–Sce), t. 10 (Sch–Śró), Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz.
• Kąś SGO – Kąś Józef, 2011, Słownik gwary orawskiej, t. 1–2, Kraków.
• NMP – Rymut Kazimierz, Czopek-Kopciuch Barbara (red.), 1996–2017, Nazwy miejscowe Polski, t. 1–14, Kraków.
• Pelc SGL – Pelcowa Halina, 2012–2019, Słownik gwar Lubelszczyzny: t. 1. Rolnictwo: Narzędzia rolnicze, prace polowe, zbiór i obróbka zbóż, Lublin 2012; t. 2. Rolnictwo: Transport wiejski, rośliny okopowe i paszowe, gleby i rodzaje pól, uprawa lnu i konopi, zbiór siana, Lublin 2014; t. 3. Świat zwierząt, Lublin 2015; t. 4. Sad i ogród warzywny, budownictwo i przestrzeń podwórza, Lublin 2016; t. 5. Świat roślin, Lublin 2017; t. 6. Pokarmy, Lublin 2019.
• SEJP Bor – Boryś Wiesław, 2010, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• SEJP Brüc – Brückner Aleksander, 1998 (wyd. I 1927), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
• SEJP Sław – Sławski Franciszek, 1952–1982, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5, Kraków.
• SGOWM – Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, 1987–2014: t. 1 (A–Ć), red. Zofia Stamirowska, 1987; t. 2 (D–G), red. Zofia Stamirowska, 1991; t. 3 (H–K), red. Zofia Stamirowska, Henryka Perzowa, 1993; t. 4 (L–N), red. Henryka Perzowa, Danuta Kołodziejczykowa, 2002; t. 5 (O–Ó), red. Henryka Perzowa, Danuta Kołodziejczykowa, 2006; t. 6 (Pa–Pó), red. Danuta Kołodziejczykowa, Katarzyna Sobolewska, 2014; Warszawa–Kraków.
• SGP Kar – Karłowicz Jan, 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków.
• SGP PAN – Słownik gwar polskich, 1977–2018, opr. przez Zakład Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie pod kier. Mieczysława Karasia (Źródła i t. I), Jerzego Reichana i Stanisława Urbańczyka (t. II–IV), Joanny Okoniowej i Jerzego Reichana (t. V–VI), Joanny Okoniowej (t. VII–IX, z. 1), Renaty Kucharzyk (t. IX, z. 2–t. X, z. 1), Kraków.
• SL – Linde Samuel B., 1854–1860, Słownik języka polskiego, (wyd. II), wyd. fototypiczne edycji lwowskiej z 1994, Warszawa.
• SPXVI – Mayenowa Maria R., Pepłowski Franciszek i in. (red.), 1966–2019, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–37: t. 2 (Bańczysty–Butynkować się), 1967; t. 25 (Po–Podnożny), 1997; t. 33 (Przy–Przypytywać się), 2009, Wrocław–Warszawa.
• SPsł – Sławski Franciszek (red.), 1974–2001, Słownik prasłowiański, t. 1–8, Wrocław.
• SSiSL – Słownik stereotypów i symboli ludowych. Koncepcja całości i redakcja: Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, t. 1, Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3: Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012; t. 2, Rośliny, cz. 1: Zboża, Lublin 2017; cz. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin 2018; cz. 3: Kwiaty, Lublin 2019; cz. 4: Zioła, Lublin 2019.
• SStp – Urbańczyk Stanisław (red.), 1953–2002, Słownik staropolski, 1953–2002, t. 1–11, Kraków.
• SW – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. 1–8, (wyd. z 1952–1953, reprint), Warszawa.
• SWil – Zdanowicz Aleksander i in. (red.), 1861, Słownik języka polskiego, Wilno (edycja elektroniczna Słownika wileńskiego, www.eswil.ijp.pan.pl/).
• Sych SGK – Sychta Bernard, 1967–1976, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• USJP – Dubisz Stanisław (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa.
• WSEHJP – Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologicznohistoryczny języka polskiego, Warszawa.

Identifiers

DOI

10.17951/et.2020.32.51

Biblioteka Nauki

34605579