Dawne epidemie w świetle nazw mór, morowe powietrze i pochodnych – doba staro- i średniopolska

• Authors: Beata Raszewska-Żurek

Abstracts

EN

The article is devoted to the understanding of epidemics in the Old Polish and Middle Polish periods in the light of the terms mór and morowe powietrze ‘plague’. It is divided into three parts: naming, understanding, and evaluation. The first part analyzes the occurrence of the lexemes mór and morowy, as well as their derivatives in Old Polish and Middle Polish texts, with particular emphasis on their connectivity. The second part attempts to reconstruct the understanding of epidemics by the speakers of the language at the time. The analysis has shown that an epidemic called with the lexemes mór, morowe powietrze is primarily seen in two ways: as God’s punishment for sins and as a catastrophe, especially a natural disaster. Its perception is strongly influenced by the Christian worldview and anchored in the biblical tradition. The third part, devoted to the evaluation of epidemics, indicates the linguistic means by which negative evaluation was expressed in texts, including its use in comparisons and metaphors characterized axiologically.

PL

Artykuł poświęcony jest przedstawianiu i pojmowaniu epidemii w dobie staro- i średniopolskiej w świetle jej nazw: mór, morowe powietrze. Podzielony został na trzy części: nazywanie, pojmowanie, wartościowanie. W pierwszej części analizie poddano występowanie leksemów mór, morowy i pochodnych w tekstach staro- i średniopolskich, ze szczególnym uwzględnieniem ich łączliwości. Druga część jest próbą rekonstrukcji pojmowania epidemii przez użytkowników ówczesnego języka. Analiza pokazała, że epidemia nazywana leksemami mór, morowe powietrze i podobnymi jest ujmowana przede wszystkim w dwóch kategoriach: kategorii kary Bożej za grzechy i kategorii katastrofy, zwłaszcza katastrofy naturalnej. Jej postrzeganie jest silnie zależne od chrześcijańskiego światopoglądu i umocowane w tradycji biblijnej. W trzeciej części, poświęconej wartościowaniu epidemii, wskazano środki językowe, jakimi wyrażano negatywną ocenę epidemii w tekstach, w tym wykorzystywanie jej w porównaniach i metaforach nacechowanych aksjologicznie.

Keywords

EN

history of the Polish language; Old Polish; Middle Polish; lexis; historical semantics; axiolinguistics; mór; morowe powietrze; epidemic

PL

historia języka polskiego; staropolszczyzna; średniopolszczyzna; leksyka; semantyka historyczna; aksjolingwistyka; leksem mór; morowe powietrze; epidemia

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Year: 2022
• Volume: 34
• Pages: 243-264

Dates

published

2022

Contributors

author

Beata Raszewska-Żurek

• Uniwersytet Jagielloński

References

• Brodzicki Czesław, 2000, Morowe powietrze w XVI w. w Polsce i przeciwdziałanie jemu, zalecane przez Marcina Ruffusa z Wałcza, cyrulika i medyka łomżyńskiego, „Analecta” 9/1 (17), s. 125-134.
• Bączkowska Grażyna, Szadura Joanna, 2012, Morowe powietrze, [w:] Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1. Kosmos, cz. 3. Meteorologia. Koncepcja całości i redakcja: Jerzy Bartmiński, zastępca red.: Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 298-306.
• Buława Monika, 2016, Nazwy chorób epidemicznych w przeklęciach gwarowych, „LingVaria” 22, s. 249-264. DOI: 10.12797/LV.11.2016.22.16.
• Buława Monika, Tyrpa Anna, 2019, Leksykalne skutki moru w polszczyźnie potocznej i ludowej, [w:] Studia Dialektologiczne V, red. Barbara Grabka, Renata Kucharzyk, Anna Tyrpa, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
• Forstner Dorothea, 1990, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
• Giedroyć Franciszek, 1899, Mór w Polsce w wiekach ubiegłych: zarys historyczny, Warszawa: druk L. Szkaradzińskiego.
• Jankowiak Lucyna A., 2005, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 1, Warszawa: SOW.
• Janowska Aleksandra, 2021, Między lękiem a fascynacją. Pojęcie powietrza w dziejach polszczyzny, „Poradnik Językowy” nr 3, s. 17-28. DOI: 10.33896/PorJ.2021.3.2.
• Jaszczuk Małgorzata, 1994, Dżuma w polskim piśmiennictwie w XVIII w., „Medycyna Nowożytna” 1/2, s. 31-60.
• Kominek Andrzej, 2010, O dwóch inwektywach politycznych motywowanych nazwą choroby dżumy, [w:] Współczesna polszczyzna w badaniach językoznawczych. Od gramatyki do języka w komunikacji, red. Piotr Zbróg, Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK, s. 223-233.
• Kominek Andrzej, 2011, Zakres i przyczyny produktywności metaforyki związanej z nazwą choroby dżumy we współczesnym języku i kulturze, „Studia Filologiczne Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego”, t. 24, red. Alicja Gałczyńska, Marzena Marczewska, s. 23-35.
• Marczewska Marzena, 2012, Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba: studium językowo-kulturowe, Kielce: Instytut Filologii Polskiej UJK.
• Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2018, Język jak powietrze – ożywcze czy morowe? [w:] Ku rzeczom niebłahym, red. Jolanta Chojak, Zofia Zaron, Warszawa: Bel Studio, s. 61-70.
• Piela Agnieszka, 2000, W cieniu koronawirusa… Historycznie o zarazie i zarazkach, „Poradnik Językowy” nr 6, s. 97-105. DOI: 10.33896/PorJ.2020.6.7.
• Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny, 1985, t. 2, red. Czesław Hernas, Artur Hutnikiewicz i in., Warszawa: PWN.
• Raszewska-Żurek Beata, 2018, Metaforyzacja antywartości w dawnej polszczyźnie: konwencjonalność ujęć na przykładzie metafory antywartość to choroba, „Polonica” 38, s. 147-165. DOI: 10.17651/POLON.38.5.
• Różańska-Gambal Barbara, 2008, Występowanie epidemii ospy prawdziwej na świecie od czasów starożytnych po współczesne, „Medycyna Nowożytna” 15/1-2, s. 31-59.

Identifiers

DOI

10.17951/et.2022.34.243

Biblioteka Nauki

34670863