Wielkość gospodarstw kmiecych w kluczu muszyńskim biskupów krakowskich w XVII –XVIII w.

• Authors: Ewa Tutalak
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Celem niniejszego artykułu jest wskazanie wielkości gospodarstw kmiecych w kluczu muszyńskim biskupów krakowskich w XVII i XVIII w., a ściślej zmiany, jaka na tym polu się dokonała. O ile zazwyczaj punktem odniesienia w tej kwestii są statystyki ukazujące bezpośrednio wielkość nadziałów w poszczególnych latach, oparte na informacjach inwentarzowych, o tyle w tym opracowaniu spróbujemy ukazać ową zmianę jako wynik zmian demograficznych. Jest to tym bardziej wskazane, że nie dysponujemy dla omawianego terenu (poza inwentarzem z 1668 r.) konkretnymi danymi o wielkości poszczególnych gospodarstw kmiecych. Natomiast dla XVIII w. zachowało się kilka wizytacji greckokatolickiego dekanatu muszyńskiego, obejmującego swym zasięgiem obszar klucza muszyńskiego, z których możemy czerpać informacje na temat liczby kmieci osiadłych w danej miejscowości oraz liczby ludności przystępującej do sakramentów świętych (spowiedzi i Komunii wielkanocnej). Szczególnie przydatne, zawierające najwięcej takich danych, są wizytacje z lat 1743, 1761, 1765 oraz 1771. Biorąc pod uwagę liczbę gospodarstw kmiecych i łanów, można powiedzieć, że średnie gospodarstwo chłopskie w XVIII w. obejmowało obszar połowy łana. Skoro w stosunku do XVII w. nastąpił niemal dwukrotny wzrost liczy kmieci, a więc i – w mniejszym lub większym zaokrągleniu – liczby ludności, zatem przy niezmieniającym się obszarze wiosek musiało siłą rzeczy nastąpić mniej więcej takie samo, a więc niemal dwukrotne, zmniejszenie się poszczególnych gospodarstw kmiecych. Gdy statystyczne gospodarstwo w 1668 r. było wielkości połowy łana (dwukrotnie więcej kmieci niż łanów), to w drugiej połowie XVIII w. wielce prawdopodobne jest, że typowe gospodarstwo mieściło się na obszarze ćwierci łana.

EN

The purpose of this article is to indicate the changes in size of peasants’ farms which belonged to the “Muszyński key” of Cracow bishops’ in the 17th and 18th century. The reference point on this issue are usually statistics which show largeness of land holdings in the light of inventories. This paper is going to present the change of this peasants’ farms as a result of demographic reasons. This way of research is more advised because there are no detailed information concern largeness of peasants’ farms except inventory of 1668. However, for the 18th century there are a few visitations of the Graeco-Catholic Muszyna deanery which allow to get information about the number of peasants in the villages and a population of acceding to the sacraments (to communion and confession during the Easter). The documents of visitations carried out in 1743, 1761, 1765 and 1771 contain especially useful information. The analyzing of those sources leads to the conclusion in which one may claim that the population on this exploring area increased almost twice during the years 1668–1771 instead of un-changeability in the size of settlements. That is the base on which one can maintain that the largeness of peasants’ farm had reduced by half. So if statistical farm in 1668 was half of fief (twice more peasants than fiefs), in the second half of the 18th century there was very likely that the typical farm was located in the quarter of the fief.

Keywords

PL

gospodarka XVII i XVIII w.; klucz muszyński; gospodarstwo kmiece

EN

Polish economic history of 17th and 18th century; “Muszyński key”; peasants’ farm

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia
• Year: 2014
• Volume: 69

Dates

published

2014

online

2016-10-25

Contributors

author

Ewa Tutalak

References

• Źródła
• Akta sądu kryminalnego kresu muszyńskiego 1647–1765, wyd. F. Piekosiński, [w:] Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. IX, Kraków 1889, s. 324.
• Dokument lokacyjny wsi Żegiestów, wyd. i wstęp W. Urban, „Studia Historyczne” 1997, R. XL, z. 2 (157).
• Inwentarz dworu i poddanych klucza porębskiego, Poręba Wielka, 4 II 1677, [w:] Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576–1700. Wybór z ksiąg relacyj grodu krakowskiego, oprac. A. Kamiński, A. Kiełbicka, S. Pańkow, Warszawa 1956.
• Kraków, Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej, Inwentarz biskupstwa krakowskiego z 1668 r., Klucz muszyński, syg. Inv. B. 2.
• Kraków, Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej, Inwentarz biskupstwa krakowskiego z 1645 r., Klucz muszyński (kk. 621–653), syg. Inv. B. 1, k. 633v.
• Lustracja województwa krakowskiego 1659–1664, oprac. A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak, 2005.
• Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Małopolska, t. III, [w:] Źródła dziejowe, t. XIV, Warszawa 1886.
• Przemyśl, Archiwum Państwowe, Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, Visitatio Generalis 1743, sygn. 38.
• Przemyśl, Archiwum Państwowe, Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, Visitatio Decanatus Muszynensis 1761, sygn. 39.
• Przemyśl, Archiwum Państwowe, Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, Visitatio cannonica decanatus Musinensis 1765, sygn. 41.
• Przemyśl, Archiwum Państwowe, Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu, Visitatio decanalis ecclesiarum decanatus Musinensis 1771, sygn. 42.
• Rejestr poborowy województwa krakowskiego z 1581 r., [w:] Źródła dziejowe, t. XIV, Warszawa 1886.
• Opracowania
• Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, cz. 2, Warszawa 2008.
• Baranowski B., Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958.
• Bębynek W., Starostwo Muszyńskie. Własność biskupstwa krakowskiego, Lwów 1914.
• Budzyński Z., Struktura terytorialna i stan wiernych kościoła unickiego na Łemkowszczyźnie w XVIII wieku, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów 1992.
• Cackowski S., Gospodarstwo wiejskie w dobrach biskupstwa i kapituły chełmińskiej w XVII – XVIII w., cz. 1: Gospodarstwo chłopskie, Toruń 1961.
• Ciura F., Klucz lipowiecki. Z dziejów klucza lipowieckiego i jego miejscowości, Kraków 2009.
• Czajkowski J., Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnograficznych, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów 1992.
• Czajkowski J., Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
• Dobrowolski K., Migracje wołoskie na ziemiach polskich, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, 28 listopada do 4 grudnia 1930 r., cz. 1: Referaty, red. K. Tyszkowski, Lwów 1930, s. 135–138.
• Domagała E., Specyfika powinności i robót kmiecych w dobrach muszyńskich biskupów krakowskich w XVII wieku, [w:] Meandry historii. Starożytność – nowożytność. Referaty wygłoszone na XX Ogólnopolskim Zjeździe Historyków Studentów w Katowicach (XX OZHS Katowice, 11–14.04.2012) [w druku].
• Główka D., Gospodarka w dobrach plebańskich na Mazowszu w XVI–XVIII w., Warszawa 1991.
• Górczak Z., Dobra stołowe biskupstwa krakowskiego za pontyfikatu Zbigniewa Oleśnickiego (1423–1455), [w:] Zbigniew Oleśnicki – książę Kościoła i mąż stanu. Materiały z Konferencji. Sandomierz 20–21 maja 2005 roku, red. F. Kiryk, Z. Noga, Kraków 2006.
• Guldon Ł., Folwark i wieś w kluczu mirowskim w końcu XVIII w., „Studia Ekonomiczno-Społeczne” 2004, t. 6, s. 51–72.
• Guzowski P., Warunki gospodarowania chłopów w starostwie sanockim w XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2006, t. LIV, s. 11–24.
• Kiełbicka A., Czy w dobrach królewskich było chłopom lepiej? (Ze studiów nad położeniem włościan w królewszczyznach województwa krakowskiego w XVI i początkach XVII wieku), [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej, Warszawa 1960, s. 431–451.
• Kiryk F., Miasta kresu muszyńskiego w okresie przedrozbiorowym, „Przemyskie Zapiski Historyczne” 1987, R. IV–V.
• Kiryk F., Miasta ziemi sądeckiej w XIII –XVI wieku, „Rocznik Sądecki” 2007, t. XXXV.
• Kopczyński M., Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII i XVIII w., Warszawa 1998.
• Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
• Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. I, Kraków 1998.
• Kutrzeba M., Położenie ludności wiejskiej majętności błażowskiej czasów nowożytnych (w XVII – XIX wieku), praca doktorska napisana na Wydziale Socjologiczno-Historycznym Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.
• Muszyńska J., Gospodarstwo chłopskie w starostwie sandomierskim w latach 1510–1663, Kielce 1991.
• Muszyńska J., Gospodarstwo folwarczne w starostwie sandomierskim w latach 1510–1663, Kielce 1984.
• Parczewski M., Geneza Łemkowszczyzny w świetle badań archeologicznych, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów 1992.
• Półćwiartek J., Położenie ludności wiejskiej starostwa leżajskiego w XVI–XVIII wieku, Warszawa – Kraków 1972.
• Reinfuss J., Śladami Łemków, Warszawa 1990.
• Rychlikowa I., Klucz wielkoporębski Wodzickich w drugiej połowie XVIII wieku, Wrocław 1960.
• Trzyna E., Położenie ludności wiejskiej w królewszczyznach województwa krakowskiego w XVII wieku, Wrocław 1963.
• Wachowiak B., Gospodarcze położenie chłopów w domenach Księstwa Szczecińskigo w XVI i w pierwszej połowie XVII w., Szczecin 1967.
• Wawrzyńczyk A., Gospodarstwo chłopskie w dobrach królewskich na Mazowszu w XVI i na początku XVII w., Warszawa 1962.
• Wawrzyńczyk A., Gospodarstwo dworskie w dobrach Pabianice 1559–1570, Wrocław 1967.
• Wyczański A., Czy chłopu było źle w Polsce XVI wieku?, „Kwartalnik Historyczny” 1978, R. 85, s. 626–641.
• Wyczański A., Uwagi o utowarowieniu gospodarki chłopskiej w dawnej Polsce, [w:] Nummus et historia. Pieniądz Europy Środkowej, Warszawa 1985, s. 303–306.
• Zamorski K., Folwark i wieś. Gospodarka dworska i społeczność chłopska Tenczynka w latach 1705–1845, Wrocław 1987.
• Żytkowicz L., Uwagi o bogaceniu się chłopów, „Historyka” 1983, nr 13, s. 79–85.

Identifiers

DOI

10.17951/f.2014.69.119