Wznowienie i organizacja sądownictwa polskiego w Zamościu w latach 1918–1919

• Authors: Arkadiusz Bereza
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W czasie I wojny światowej, w lipcu 1915 r. po ewakuacji władz rosyjskich, w Zamościu i jego okolicach z inicjatywy miejscowych prawników powstało sądownictwo obywatelskie. Funkcjonowało krótko, zostało rozwiązane przez austriackie władze okupacyjne. Utrzymano jednak sądy najniższej instancji, wiążąc je instancyjnie z organami administracji okupacyjnej i sądami wojskowymi. W Zamościu funkcjonował sąd pokoju i wojskowy sąd obwodowy (powiatowy). Po wydaniu przez władców Niemiec i Austro-Węgier aktu 5 listopada z 1916 r. zgodnie z zawartą w nim zapowiedzią przystąpiono do prac mających na celu przekazanie w polskie ręce wymiaru sprawiedliwości na okupowanych terenach Królestwa Polskiego. W dniu 1 września 1917 r. otwarto sądy królewsko-polskie, a wśród nich sąd pokoju w Zamościu. W wyniku inicjatywy władz miejskich Zamościa i lokalnych organizacji społecznych Rada Regencyjna Królestwa Polskiego podjęła decyzję o utworzeniu królewsko-polskiego Sądu Okręgowego w Zamościu. Został on uroczyście otwarty w dniu 1 czerwca 1918 r., a jego prezesem mianowano dotychczasowego zamojskiego sędziego pokoju Romualda Jaśkiewicza. W skład sądu weszło czterech sędziów okręgowych, czterech sędziów śledczych, a także prokurator okręgowy i trzech podprokuratorów. Stanowiska te objęli adwokaci, prawnicy pochodzący z Galicji oraz polscy prawnicy powracający z ogarniętej wojną domową Rosji. Niższe stanowiska (np. sędziów śledczych) obsadzane były również przez pierwszych aplikantów sądowych. W latach 1918–1919 można zaobserwować spory ruch kadrowy na tych stanowiskach. Okręg zamojski obejmował cztery powiaty: zamojski, biłgorajski, hrubieszowski i tomaszowski, z działającymi na ich obszarze 19 sądami pokoju. Wśród nich były dwa sądy pokoju w Zamościu, obejmujące tzw. okręg miejski i okręg wiejski. Na ich czele stali Zygmunt Kostkiewicz i Adam Sajkiewicz. W listopadzie 1918 r. sądy zamojskie zaczęły wydawać wyroki „w imieniu Republiki Polskiej”, a niedługo potem ich siedzibą stał się wyremontowany dla tych celów pałac Zamoyskich.

EN

During World War I, after the evacuation of the Russian authorities, a local grassroots judiciary system was established in July 1915 in Zamość and surroundings on the initiative of local lawyers. It operated for a short period and then was disbanded by the Austrian occupation authorities. However, the courts of the lowest instance remained, bound within the instance system with the occupation administration and military courts. In Zamość, the Magistrate’s Court and the Military Regional (District) Court were functioning. Following the proclamation of the Act of 5 November of 1916 by the German and Austro-Hungarian Emperors, according to the provisions contained therein, the work aimed at handing over the judiciary in the occupied territories of the Kingdom of Poland to Polish hands was commenced. On 1 September 1917, the courts of the Kingdom of Poland were opened, including the Magistrate’s Court in Zamość. As a result of the initiative of the municipal authorities of Zamość and local social organizations, the Regency Council of the Kingdom of Poland decided to establish the District Court of the Kingdom of Poland in Zamość. It was inaugurated on 1 June 1918 with Romuald Jaśkiewicz as its President, who had previously been the justice of peace of Zamość. The court was composed of four district judges, four investigating judges and one district prosecutor and three deputy prosecutors. These positions were assumed by attorneys in law, lawyers coming from Galicia, as well as Polish lawyers who had returned from Russia torn by the civil war. Lower positions such as investigative judges were also assumed by trainee judges. In the years 1918–1919, significant rotation of personnel in these positions could be observed. The Zamość District covered four counties (in Polish: powiaty): Zamość, Biłgoraj, Hrubieszów and Tomaszów, with 19 peace courts operating in their respective areas. They comprised two magistrates’ courts in Zamość, covering the so-called municipal district and rural district. These were presided by Zygmunt Kostkiewicz and Adam Sajkiewicz. In November 1918, the courts of Zamość began to issue judgements “on behalf of the Republic of Poland”, and soon afterwards these courts were seated in the Zamoyski Palace refurbished for that purpose.

Keywords

PL

sądownictwo; sądy królewsko-polskie; sądy pokoju; Zamość; sędziowie; prokuratorzy; sędziowie śledczy; pałac Zamoyskich

EN

judiciary; courts of the Kingdom of Poland; magistrates’ courts; Zamość; judges; prosecutors; investigative judges; Zamoyski Palace

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio G (Ius)
• Year: 2019
• Volume: 66
• Issue: 1

Dates

published

2019

online

2019-07-17

Contributors

author

Arkadiusz Bereza

References

• Archiwa
• 1. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Sprawiedliwości, Spis zdawczo-odbiorczy:
• – sygn. 13/612, Akta osobowe Zygmunta Zawadzkiego,
• – sygn. 13/1899, Akta osobowe Zdzisława Szwaykowskiego,
• – sygn. 13/1924, Akta osobowe Józefa Terleckiego.
• 2. Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów, cz. VIII, Karty kwalifikacyjne 21.
• 3. Archiwum Państwowe w Lublinie, Sąd Apelacyjny w Lublinie 1917–1951, Spis zdawczo-odbiorczy, nr 1, sygn. 77, 78, 80, 104, 2085.
• 4. Biblioteka Wojewódzka im. H. Łopacińskiego:
• – rkps 1845, Prawo – Sądy i pożądane reformy w materiałach zebranych przez H. Wiercieńskiego.
• Czasopisma
• „Dziennik Bydgoski” 1926.
• „Gazeta Sądowa Warszawska” 1917.
• „Głos Lubelski” 1922.
• „Kronika powiatu zamojskiego” 1918.
• „Ziemia Lubelska” 1917.
• Zbiory urzędowe i informatory
• Dziennik Praw 1918.
• Dziennik Praw Państwa Polskiego 1918, 1919.
• Dziennik Rozporządzeń c. i k. Zarządu Wojskowego w Polsce 1917, cz. XIV.
• Dziennik Rozporządzeń Generał-Gubernatora Warszawskiego 1917.
• Dziennik Rozporządzeń Zarządu Wojskowego 1916.
• Dziennik Urzędowy Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu 1917.
• Dziennik Urzędowy Królewsko-Polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości 1918.
• Dziennik Urzędowy Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej 1920.
• Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości 1918, 1919, 1920, 1921, 1922, 1924, 1926, 1927, 1928, 1938.
• Dziennik Ustaw 1923.
• Kalendarz Informator Sądowy na 1935 rok, oprac. J. Kirkiczenko, M. Kraczkiewicz, K. Rudzisz, Warszawa 1935.
• Kalendarz Informator Sądowy na 1938 rok, oprac. J. Kirkiczenko, M. Kraczkiewicz, K. Rudzisz, Warszawa 1938.
• Kalendarz Lubelski na rok 1918.
• Kalendarz Prawniczy na rok 1918, oprac. J. Fidler, Warszawa 1918.
• Monitor Polski 1918.
• Pamjatnaja Kniżka Lublinskoj Gubernii na 1899 g.
• Pamjatnaja Kniżka Lublinskoj Gubernii na 1900 g.
• Pamiatnaja Kniżka Warszawskogo Sudiebnogo Okruga na 1897 g., Warszawa 1897.
• Pamiatnaja Kniżka Warszawskogo Sudiebnogo Okruga na 1900 g., Warszwa 1900.
• Pamiatnaja Kniżka Warszawskogo Sudiebnogo Okruga na 1915 g., Warszawa 1915.
• Prace Departamentów i Biur Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego wykonane lub przygotowane przez czas jej istnienia, tj. od dnia 15 stycznia do 1 września 1917 r., Warszawa 1918.
• „Ruch Służbowy. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości” 1930.
• Sądownictwo cywilne w okupacji austryjacko-węgierskiej 1915–1917, Lublin 1918.
• Schematismus des k.u.k. Militär-General-Gouvernements für das österreichisch-ungarische Okkupationsgebiet in Polen, Lublin [b.r.w.].
• Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1914, Lwów 1914.
• „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement Warschau“ 1916.
• Literatura
• Bereza A., Sąd Najwyższy 1917–2017. Prezesi, sędziowie i prokuratorzy Sądu Najwyższego, Warszawa 2017.
• Bereza A., Sądownictwo pokojowe w guberni lubelskiej na tle Królestwa Polskiego (1876–1915), Lublin 2004.
• Bereza A., Sądownictwo zamojskie – od czasów Ordynacji po współczesność, Zamość 2005.
• Czubara K., Dawniej w Zamościu. O skarbach, duchach i czartach, sławnych generałach, poetach, wizytach dostojnych gości, wielkich balach, pojedynkach i kurtyzanach, Zamość 2005.
• Gudowski J., Toga i biret – historia i współczesność urzędowego stroju sędziego, [w:] Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005.
• Kędziora A., Encyklopedia Miasta Zamościa, Chełm 2000.
• Klukowski Z., Zamojszczyzna 1918–1959, Warszawa 2017.
• Lewandowski J., Sądownictwo w Królestwie Polskim w czasie I wojny światowej. Okupacja austro-węgierska, „Annales UMCS. Sectio F” 1974, t. 29.
• Litwin J., Strój urzędowy (szarfa i toga) w sądownictwie polskim 1917–1965, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1966, nr 1.
• Maleszyk R., Funkcjonowanie austriackich sądów wojskowych na Lubelszczyźnie w latach 1915–1918, „Annales UMCS. Sectio F” 2013, t. 68, nr 1–2.
• Maleszyk R., Organizacja austriackich władz wojskowych na Zamojszczyźnie w latach 1915–1918, „Archiwariusz Zamojski” 2014.
• Materniak-Pawłowska M., Ustrój sądownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej, Poznań 2003.
• Mazurkiewicz J., Policha L., Dzieje sądownictwa lubelskiego w latach 1915–1944 (maszynopis).
• Radziejewski K., Pożegnanie pułkownika Fiszera z Zamościem, „Archiwariusz Zamojski” 2007.
• Sawa B., Była sobie Hyża, „Tygodnik Zamojski” 1993, nr 12.
• Suleja W., Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998.
• Szwarc W., Działania Tymczasowej Rady Stanu i Rady Regencyjnej na rzecz przejęcia cywilnego zarządu w Królestwie Polskim (1917–1918), [w:] Studia z historii państwa, prawa i idei, red. A. Korobowicz, H. Olszewski, Lublin 1997.
• Winnicki Z., Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917–1918), Wrocław 1991.
• Wróbel P., Listopadowe dni – 1918. Kalendarium narodzin II Rzeczypospolitej, Warszawa 2018.
• W.S. [Wacław Salkowski], Historja Polskich Sądów Obywatelskich w Lublinie, „Biuletyn Towarzystwa Prawniczego w Lublinie” 1916, nr 1.

Identifiers

DOI

10.17951/g.2019.66.1.35-51