Zmierzch determinizmu i kategorialna otwartość determinacji w kontekście wyjaśniania problemu wolności

• Authors: Krzysztof Rojek

Title variants

EN

The twilight of determinism and categorical openness of determination in the context of expounding the issue of freedom

Abstracts

DE

Obwohl die klassische Form des Determinismus aufgrund der Rechtfertigung der These des physischen Indeterminismus gegenwärtig einen Rückschritt erleben kann, wird das deterministische Modell der Beschreibung von Phänomenen im Kontext der wissenschaftlichen Methodologie nicht abgewertet. Die gegenwärtig auftretenden Disziplinformen der Determinismen stellen jedoch kein eindeutiges, einheitliches, universelles, absolutes und direkt bestimmendes Modell dar, das der klassischen Auffassung des Determinismus eigen ist. Im Zusammenhang mit den Überlegungen zur Freiheit veranlasst dies zu Überlegungen über den Umfang moderner deterministischer Erklärungen und darüber, ob moderne kompatibilistische Erklärungen gegenüber uneinheitlichen Determinismen legitim bleiben. Ein Nachdenken über die Kategorie der Determination wird dabei helfen, die Angemessenheit u. a. der Philosophie von Nicolai Hartmann vor dem Hintergrund des modernen Freiheitsstreits zu beurteilen. Die in der Ontologie des realen Daseins verwurzelte These des determinativen Pluralismus weist auf den axiologischen Kontext hin, der für die Erklärung des Problems der Freiheit unerlässlich ist und geht über den nicht selten verengten Rahmen des Problems hinaus.

EN

 While the classical form of determinism seems to be in regress as the thesis of physical indeterminism has now been justified, the deterministic model of scientific description of phenomena has not been devalued in science methodologies. However, the present disciplinary forms of determinisms do not represent an unambiguous, uniform, universal, absolute and directly determining pattern, appropriately typical for the classical concept of determinism. In the context of deliberations on the issue of freedom, that fact prompts thinking on the scope of contemporary deterministic elucidations as well as queries whether contemporary compatibilist explanations are still valid with regard to incoherent determinisms. Examining the category of determination will help, among others, to assess the adequacy of Nicolai Hartmann’s philosophy against the background of the on-going dispute over freedom. The thesis of determinative pluralism, rooted in the ontology of the real being, points to the axiological context as indispensable for explaining the problem of freedom, as it is going beyond its often narrowed framework.

PL

Choć klasyczna forma determinizmu przeżywać może współcześnie regres ze względu na uzasadnienie tezy fizycznego indeterminizmu, deterministyczny model opisywania zjawisk nie ulega dewaluacji w kontekście metodologii nauk. Występujące współcześnie dyscyplinarne formy determinizmów nie przedstawiają jednak jednoznacznego, jednolitego, powszechnego, bezwzględnego i bezpośrednio determinującego modelu, właściwego klasycznemu ujęciu determinizmu. W kontekście rozważań nad wolnością skłania to do refleksji nad zakresem współczesnych wyjaśnień deterministycznych oraz tego, czy współczesne wyjaśnienia kompatybilistyczne pozostają zasadne względem niejednolitych determinizmów. Namysł nad kategorią determinacji pomoże ocenić adekwatność m.in. filozofii Nicolaia Hartmanna na tle współczesnego sporu o wolność. Zakorzeniona w ontologii bytu realnego teza pluralizmu determinacyjnego wskazuje kontekst aksjologiczny jako nieodzowny dla wyjaśnienia problemu wolności, wykraczając poza nierzadko zawężane ramy problemu.

Keywords

DE

Determinismus; Entschlossenheit; Kompatibilismus; Freiheit; Nicolai Hartmann

EN

determinism; determination; compatibilism; freedom; Nicolai Hartmann

PL

determinizm; determinacja; kompatybilizm; wolność; Nicolai Hartmann

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Kultura i Wartości
• Year: 2021
• Issue: 31
• Pages: 43-61

Dates

published

2021

Contributors

author

Krzysztof Rojek

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Filozofii

References

• Bunge, Mario. O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we współczesnej nauce. Tłum. Stefan Amsterdamski. Warszawa: PWN, 1968.
• Doyle, Bob. Free Will: The Scandal in Philosophy. Cambridge: I-Phi Press, 2011.
• Gut, Przemysław. „Spinozjańska koncepcja wolności jako działania rozumnego, zgodnego z naturą i cnotliwego”. Roczniki Filozoficzne 2010, nr 1: 51–70.
• Hartmann, Nicolai. Ethics, t. III: Moral Freedom. Tłum. Stanton Coit. New York-London: George Allen & Unwin LTD; The Macmillan Company, 1951.
• Hartmann, Nicolai. Ethik. Berlin: Walter de Gruyter, 1962.
• Hartmann, Nicolai. Nowe drogi ontologii. Tłum. Leszek Kopciuch; Artur Mordka. Toruń: Rolewski, 1998.
• Heller, Michał. Filozofia przypadku. Kosmiczna fuga z preludium i codą. Kraków: Copernicus Center Press, 2011.
• Kane, Robert Hilary. Free Will and Values. Albany: State University of New York, 1985.
• Kloskowski, Kazimierz. Zagadnienie determinizmu ewolucyjnego. Studium biofilozoficzne. Gdańsk: Diecezja Gdańska „STELLA MARIS”, 1990.
• Koleżyński, Andrzej. „Determinizm Laplace’a w świetle teorii fizycznych mechaniki klasycznej”. Zagadnienia Filozoficzne w Nauce 2007, nr 40: 59–75.
• Kopciuch Leszek. Wolność a wartości. Max Scheler, Nicolai Hartmann, Dietrich von Hildebrand, Hans Reiner. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2010.
• Krajewski, Władysław. Konieczność, przypadek, prawo statystyczne. Warszawa: PWN, 1977.
• Laplace, Pierre-Simon de, A Philosophical Essay on Probabilities. New York-London: John Wiley & Sons, 1902, https://openlibrary.org/books/OL24155054M. Dostęp: 14.05.2021.
• Laplace, Pierre-Simon de. Essai philosophique sur les probabilités. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. DOI: 10.1017/CBO9780511693182.
• Mazierski, Stanisław. Determinizm i indeterminizm w aspekcie fizykalnym i filozoficznym. Lublin: KUL, 1961.
• Metallmann, Joachim. Determinizm nauk przyrodniczych. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1934.
• Metallmann, Joachim. Determinizm w biologii. Tarnów: OBI Kraków and Biblios, 2002.
• Noras, Andrzej Jan. Nicolaia Hartmanna koncepcja wolności woli. Katowice: UŚ, 1998.
• Poincaré, Henri. Science and method. London, Edinburgh, Dublin, New York: Thomas Ne-son and Sons, 1914.
• Popper, Karl Raimund. Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu. Tłum. Andrzej Chmielewski. Kraków: Znak, 1996.
• Posiewnik, Andrzej. Chaos deterministyczny – nowa gra językowa. Gdańsk: UG, 2001.
• Prigogine, Ilya. Kres pewności. Czas, chaos i nowe prawa natury. Tłum. Iwona Nowoszewska. Warszawa: W.A.B.; CiS, 2000.
• Rojek, Krzysztof. „Filozofia wolności Barucha Spinozy w kontekście interpretacji kompatybilistycznej”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio I (Philosophia-Sociologia) 43, nr 2 (2018): 55–71. DOI: 10.17951/i.2018.43.2.55-71.
• Smart, John Jamieson Carswell. „Free-will, praise and blame”. Mind 70, nr 279 (1961): 291–306. DOI: 10.1093/mind/LXX.279.291.
• Starańczak, Józef. Filozofia i determinizm. Olsztyn: Art, 1998.
• Twardowski, Jacek. „Wszechświat otwarty: argument na rzecz indeterminizmu, Karl Rai-mund Popper, Kraków 1996” recenzja Wszechświat otwarty. Argument na rzecz indeterminizmu, Karl Raimund Popper. Studia Philosophiae Christianae 33, nr 2 (1997): 192–195.
• Zdybel, Lech. „Determinizm”. W: Mała encyklopedia filozofii, red. Stanisław Jedynak, 77–79. Bydgoszcz: Branta, 2002.
• „Adequate (or Statistical) Determinism”. The Information Philosopher, http://www.informationphilosopher.com/freedom/adequate_determinism.html. Dostęp: 03.12.2012.
• „The Determinisms”. The Information Philosopher, http://www.informationphilosopher.com/solutions/determinisms. Dostęp: 27.12.2017.
• „The Standard Argument Against Free Will”. The Information Philosopher, https://www.informationphilosopher.com/freedom/standard_argument.html. Dostęp: 01.12.2015.
• „Wilfrid Sellars”. The Information Philosopher, http://www.informationphilosopher.com/solutions/philosophers/sellars. Dostęp: 06.02.2018.

Identifiers

DOI

10.17951/kw.2021.31.43-61

Biblioteka Nauki

31223801