Armia koronna Rzeczypospolitej w sporach i rozgrywkach politycznych pierwszych lat wojny na Ukrainie (1648-1649)

• Authors: Eugeniusz Janas
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The events of the first years of war in Ukraine clearly suggest an increase of the army’s involvement in the country’s public life. This tendency has to be regarded largely as a new and unprecedented phenomenon of the political life of the Commonwealth, visible from the outbreak of the Khmelnytsky Uprising to at least the 70s of the 17th century. It is possible to believe that this state of affairs stemmed from two main reasons- the endeavoursof some of the groups and representatives of the elites, in numerous cases also simultaneously present within the circle of the army elders, to establishing their influences and political role through navigating or manipulating the army, one of the instruments of gaining these influences and attitude of a broader circle of the soldiers from nobility, who saw in themselves not only a military branch of the country, but also fully-fledgedcitizens, entitled to co-deciding on all the aspects of the Crown just like the nobility. This tendency can be noticed already during the interregnum and elections in 1648 (i.e. in the time of the Lviv circle of the general army in September, making essentially illegal, even if later approved, election of a commander-in-chief), but the decisive influence on the choice of a new sovereign was nevertheless not granted to the army. In the coming months and years, the control over the army triggered a rivalry between the monarch, royal court, the key senators, generals and other people from the circle of the elders and the elites of aristocracy. As a consequence the army was becoming politicised. At the same time critical attitude of the soldiers’ circles towards the country (the monarch, royal court and senate) was building up, in the largest part generated by the destruction of financial and military apparatus of the Commonwealth escalating in the war conditions. Rebellious atmosphere triggered mainly by economic factors was more frequently occurring in the army. A new esprit de corps of the army, being created from 1648, was inspiring the soldiers to demand changes in the country’s politics, including entitlements which had not been so far grantedto the army. Simultaneously, the forms of self-governing organisation of the army (the military circles) were being consolidated and solidified, a more permanent programme expressing soldiers’ aspirations was being crystallised and planks for the future and more dramatic rebellions and confederacies, easily submitting to the political inspiration, were being created.

PL

Wydarzenia pierwszych lat wojny na Ukrainie wyraźnie wskazują na wzrost zaangażowania armii w życie publiczne państwa. Tendencję taką uznać trzeba w znacznym stopniu za nowe i bezprecedensowe zjawisko życia politycznego Rzeczypospolitej widoczne od chwili wybuchu powstania Chmielnickiego przynajmniej do lat 70. XVII stulecia. Taki stan rzeczy wynikał, jak można sądzić, z dwóch głównych powodów – dążeń niektórychgrup i przedstawicieli elity władzy, w licznych wypadkach zresztą obecnych równocześnie w kręgu starszyzny wojskowej, do ugruntowania wpływów i roli politycznej poprzez sterowanie bądź manipulowanie armią, jednym jeszcze instrumentem zdobywania owych wpływów oraz postawy szerszego środowiska szlacheckich żołnierzy widzących w sobie nie tylko zbrojne ramię państwa, ale i jego pełnoprawnych obywateli uprawnionych jak cała szlachta do współdecydowania we wszelkich sprawach Rzeczypospolitej. Tendencjętaką dostrzegamy już podczas bezkrólewia i elekcji 1648 r. (np. w czasie lwowskiego koła generalnego wojska we wrześniu, dokonującego nielegalnego w gruncie rzeczy, chociaż zaaprobowanego potem wyboru wodza naczelnego),ale decydującego wpływu na obiór nowego władcy armia jednak nie uzyskała. W następnych miesiącach i latach o kontrolę nad wojskiem rywalizował monarcha, dwór, kluczowi senatorowie, wodzowie i inni ludzie z kręgu starszyzny i magnackiej elity. W konsekwencji postępowało upolitycznienie wojska. Narastał równocześnie krytyczny stosunek środowiska żołnierskiego do państwa (monarchy, dworu, sejmu) wywoływany w głównej mierze narastającą w warunkach wojny destrukcją aparatu skarbowo-wojskowego Rzeczypospolitej. W armii coraz częściej pojawiały się buntownicze nastroje spowodowane głównie czynnikami ekonomicznymi.Kształtujący się od 1648 r. do pewnego stopnia nowy esprit de corps wojska inspirował żołnierzy do żądań zmian polityki państwa, w tym przyznaniu armii uprawnień dotychczas nie występujących. Umacniały i utrwalały się zarazem formy organizacji samorządowej wojska (koła wojskowe), krystalizował się trwalszy program wyrażający aspiracje żołnierzy, powstawały przesłanki przyszłych, bardziej dramatycznych buntów i konfederacji, łatwo poddających się politycznej inspiracji.

Keywords

EN

Khmelnytsky Uprising, the Crown army and politics, rebellions and soldiers’ confederacies in the middle of the 17th century.

PL

Powstanie Chmielnickiego, wojsko koronne i polityka, bunty i konfederacje żołnierskie połowy XVII wieku

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Res Historica
• Year: 2014
• Issue: 38

Dates

published

2014

online

2015-07-21

Contributors

author

Eugeniusz Janas

References

• Biernacki W., Żółte Wody - Korsuń 1648, Częstochowa 2000.
• Borowiak A., Wojska powiatowe przed kampanią piławiecką w 1648 roku, w: Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. II, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013, s. 129-160.
• Częścik Ł., Sejm warszawski 1649/50 roku, Wrocław 1978.
• Diariusz sejmu elekcyjnego 1648 roku, opr. J. Dąbrowski, Kraków 2013.
• Dokumenty ob osvoboditielnoj vojnie ukrainskogo naroda 1648-1654, Kijev 1965.
• Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1864.
• Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.
• Kersten A., Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, Warszawa 1988. Widacki J., Kniaź Jarema, Katowice 1984.
• Kłaczewski W., Jerzy Ossoliński wielki kanclerz Rzeczypospolitej, Lublin 2011.
• Kubala L., Szkice historyczne. Serya pierwsza, Warszawa 1901.
• Kupisz D., Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572-1717, Lublin 2008.
• Majewski W., Posłowie, w: O. Górka, „Ogniem i mieczem” a rzeczywistość historyczna, Warszawa 1986, s. 234-261.
• Nagielski M., Mity a rzeczywistość przebiegu kampanii zborowskiej 1649 r., w: Od Zborowa do NATO (1649-2009).Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XXI wieku, red. M. Franz, K. Pietkiewicz, Toruń 2009, s. 135-163.
• Ochmann S., Koronacja Jana Kazimierza w roku 1649, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XXVIII, 1983, s. 135- 159.
• Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wrocław 1985.
• Ochmann-Staniszewska S., Staniszewski Z., Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna - praktyka, t. I, Wrocław 2000.
• Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), opr. A. Rachuba i H. Lulewicz, Warszawa 2003.
• Pamjatniki izdannyje wriemiennoju kommisieju dlja rozbora drewnich aktow, t. I, cz. 3, Kijew 1898.
• Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 3 1647-1656, opr. A. Przyboś i R. Żelewski, Warszawa 1980.
• Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i Mieczem” (1648-1651), opr. M. Nagielski, Warszawa 1999.
• Serczyk W. A., Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa 1998.
• Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, t. II, Lwów 1869.
• Szul-Skjoeldkrona T., Dyscyplina i morale armii koronnej w okresie pomiędzy Piławcami a kampanią Zborowską 1649 r., w: Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku. Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, red. M. Nagielski, Warszawa 2002, s. 103-114.
• Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas i W. Kłaczewski, Kórnik 2002.
• Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984.
• Wójcik Z., Jan Kazimierz Waza, Wrocław 1997.
• Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965.
• Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648-1655, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, V, 1960, s. 477-532.

Identifiers

DOI

10.17951/rh.2014.38.61