‘Wszystkiemu winni są litewscy prowokatorzy…’. Aneksja Litwy przez ZSRR latem 1940 r. w świetle dokumentów dyplomatycznych i materiałów propagandowych

• Authors: Juliusz Dworacki
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The research problem addressed in this paper is the issue of the process of the accession of the Republic of Lithuania to the Soviet Union in the summer of 1940 and the political context of this event. There is much historical and political controversy nowadays around the history of Kremlin politics in 1939–1941, but recently the subject of annexation of Lithuania has not been discussed, and the issue of relations and diplomatic relations between the two countries has not been described in detail so far in Polish historiography. The research question was formulated as follows: why, in spite of the October 1939 Mutual Assistance Treaty, did Moscow decide to change the status quo and directly annex the neighbouring country, disregarding the considerable number of alternative scenarios and extensive possibilities of controlling Lithuania's policy? The research was conducted by analysing the documents of the diplomatic services of both countries (among which diplomatic correspondence occupies a special place), the then Soviet press from the point of view of the propaganda message used, as well as using memoiristic sources. As a result of the conducted research, no definite reasons for initiating the process of annexation of Lithuania by the USSR were defined, but a number of factors that may have a significant impact on the Kremlin's move were revealed. These include the successes of the Third Reich in the Second World War at that time, which, according to Moscow, could threaten the position of the USSR in the Baltic States and the achievements made, as well as the Kremlin's far-reaching imperial plans and the search for borders in the region.

PL

Problemem badawczym poruszonym w niniejszej pracy jest zagadnienie procesu przyłączenia Republiki Litewskiej do Związku Radzieckiego latem 1940 r. oraz kontekst polityczny tego wydarzenia. Współcześnie wokół historii polityki Kremla w latach 1939–1941 istnieje dużo kontrowersji historycznych i politycznych, niemniej w ostatnim czasie w polskiej historiografii temat aneksji Litwy nie był poruszany, a zagadnienie relacji i zależności dyplomatycznych między obydwoma państwami nie było dotąd wyczerpująco opisane. Pytanie badawcze sformułowano następująco: dlaczego, mimo obowiązywania Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej z października 1939 r., Moskwa zdecydowała się na zmianę status quo i bezpośrednią aneksję sąsiedniego państwa mimo znacznych alternatywnych szerokich możliwości kontroli polityki Litwy? Badanie przeprowadzono analizując opracowane dokumenty służb dyplomatycznych obydwu państw (wśród których szczególne miejsce zajmuje korespondencja dyplomatyczna), ówczesną prasę radziecką pod kątem stosowanego przekazu propagandowego, a także wykorzystano źródła memuarystyczne. W wyniku przeprowadzonych badań nie zdefiniowano jednoznacznych przyczyn zapoczątkowania procesu aneksji Litwy przez ZSRR, natomiast ujawniono szereg czynników mogących mieć znaczący wpływ na takie posunięcie Kremla. Należą do nich zarówno sukcesy III Rzeszy w II wojnie światowej w tym czasie co, zdaniem Moskwy, mogłoby zagrozić pozycji ZSRR w krajach bałtyckich i osiągniętym zdobyczom, jak również dalekosiężne plany imperialne Kremla i dążenie do rewizji granic w regionie.

Keywords

EN

1940; Lithuania; Soviet Union; Third Reich; independence; annexation; Molotov-Ribbentrop Pact; Mutual Assistance Treaty; Antanas Smetona; Juozas Urbšys; Joseph Stalin; Vyacheslav Molotov

PL

1940; Litwa; Związek Sowiecki; III Rzesza; niepodległość; aneksja; Pakt Ribbentrop-Mołotow; traktat o wzajemnej pomocy; Antanas Smetona; Juozas Urbšys; Józef Stalin; Wiaczesław Mołotow

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Res Historica
• Year: 2019
• Issue: 48

Dates

published

2019

online

2019-12-23

Contributors

author

Juliusz Dworacki

References

• Published documents
• Białe plamy. ZSRR–Niemcy 1939–1941, Wilno 1990.
• Dokumenty Vneshney Politiki, 1939 god, vol. XXII, kniga I, II, Moskva 1992.
• Dokumenty Vneshney Politiki, 1940 god, vol. XXIII, kniga I, Moskva 1995.
• SSSR i Litva v gody vtoroy mirovoy voyny, vol. I, SSSR i Litovskaya Respublika (mart 1939 – avgust 1940 gg.), Sbornik dokumentov, eds. A. Kasparavichyus, Ch. Laurinavichyus, N. Lebedeva, Vilnius 2006.
• The USSR-German Aggression against Lithuania, ed. B.J. Kaslas, New York 1973.
• Treaty of Good Understanding and Co-operation, signed at Geneva, September 12th, 1934, and Declaration of the same Date, in: ‘League of Nations – Treaty Series’ 1934–1935, 44, 3540, https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/LON/Volume%20154/v154.pdf [accessed on: 22 V 2019].
• Press
• ‘Izvestiya’ 1940.
• ‘Pravda’ 1940.
• Memoirs
• Ubršys J., Lithuania and the Soviet Union 1939–1940: The Fateful Year. Memoirs by Juozas Urbšys, ed. Sigita Naujokaitis, ‘Lituanus – Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences’, 34, 2 (Summer 1989), http://www.lituanus.org/1989/89_2_03.htm [accessed on: 22 V 2019].
• Studies
• Błaszczyk G., Litwa współczesna, Poznań 1992.
• Dębski S., Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941, Warszawa 2003.
• Eidintas A., Bubmblauskas A., Kulakauskas A., Tamošaitis M., Historia Litwy, Wilno 2013.
• Chubarian A., Soviet Foreign Policy, September 1939 – June 1941, or a Special Kind of Neutrality, in: Neutrality in History: Proceedings on the Conference of Neutrality organized in Helsinki 9–12 September 1992 under the auspices of the Comission of History of International Relations, ed. J. Nevakivi, Helsinki 1993.
• Dongarov A.G., Peskova G.N., SSSR i strany Pribaltiki, ‘Voprosy istorii’ 1991, 1.
• Gerrard C., The USSR and the Baltic States at the End of World War II: the View from London, in: The Sovietization of the Baltic States, 1940–1956, ed. O. Mertelsmann, Tartu 2003.
• Historia dyplomacji 1939–1945, vol. 4, eds. A.A. Gromyko et al., Warszawa 1982.
• Historyya Byelarusi, eds. Yu. Kazakov et al., Minsk 1996.
• Jegelevičius S., Dzieje Litwy Wschodniej w latach 1939–1940 w litewskiej historiografii, in: ‘Studia Podlaskie’, vol. 8, Białystok 1998.
• Kastory A., Złowrogie sąsiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich państw ościennych w latach 1939–1940, Kraków 1998.
• Kierończyk P., Aneksja Litwy przez ZSRR w roku 1940 jako element współczesnej dyskusji politycznej i prawnej, ‘Studia Iuridica Toruniensisa’ 2014, 14.
• Kuz'michev I.K., Bor'ba Sovetskogo Soyuza za mir i bezopasnost' protiv rasprostraneniya fashistskoy agressii (aprel' 1940 – iyun' 1941 g.),‘Istoriya SSSR’ 1974, 1.
• Litovtsy v Krasnoy Armii, ‘Istoricheskaya pravda’, 19 X 2015, http://www.istpravda.ru/pictures/1245/ [accessed on: 22 V 2019].
• Łossowski P. Kraje bałtyckie w latach przełomu 1934–1944, Warszawa 2005.
• Łossowski P., Kłajpeda kontra Memel. Problem Kłajpedy w latach 1918–1939–1945, Warszawa 2007.
• Łossowski P., Tragedia Państw Bałtyckich 1939–1941, Warszawa 1990.
• Mel'tyukhov M., Pribaltiyskiy platsdarm (1939–1940 gg.). Vozvrashcheniye Sovet·skogo Soyuza na berega Baltiyskogo morya, Moskva 2014.
• Mel'tyukhov M., Upushchennyy shans Stalina.Sovet·skiy Soyuz i bor'ba za Yevropu: 1939–1941,Moskva 2000, http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/index.html [accessed on: 22 V 2019].
• Noreykene S.Yu., Sovetsko-litovske kul'turnyye svyazy 1920–1940 godov, ‘Voprosy istorii’ 1976, 12.
• Senn A.E., Lithuania 1940. Revolution from Above, Amsterdam–New York 2007.
• Sobczyński M., Zmiany polityczne, terytorialne i spory graniczne w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 r., in: Studia nad geopolityką XX wieku, ed. P. Eberhardt, Warszawa 2013.
• Sokolov B., The Soviet Policy Towards the Baltic States in 1939–1941, in: Northern European Overture to War, 1939–1941: From Memel to Barbarossa, eds. M.H. Clemmensen, M.S. Faulkner, Leiden–Boston 2013.
• Volkov V.K., Sovetsko-germanskiye otnosheniya vo vtoroy polovine 1940 goda, ‘Voprosy istorii’ 1997, 2.
• Vooruzhennyye sily Litvy 1939–1940 gg., ‘Runivers.ru’, http://www.runivers.ru/doc/d2.php?SECTION_ID=6370&PORTAL_ID=6369 [accessed on: 22 V 2019].
• Wisner H., Litwa i Litwini: szkice z dziejów państwa i narodu, Olsztyn 1991.
• Wojtkowiak J., Polacy i Litwini, oficerowie Armii Czerwonej w latach 1922–1941. Słownik biograficzny, Warszawa 2015.

Identifiers

DOI

10.17951/rh.2019.48.241-273