O ‘przymiotach towarzyszy albo kierowników’ wyjazdów edukacyjnych młodzieży w epoce nowożytnej – w świetle literatury apodemicznej i wskazówek rodzicielskich

• Authors: Dorota Maria Żołądź-Strzelczyk
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

From the beginning of the 16th to the end of the 18th century, the custom of sending young people for broadly understood educational purposes was practiced throughout Europe. In travels, which sometimes lasted several years, young peregrins were accompanied by a smaller or larger, depending on the financial capabilities and rank of the family, retinue. The most important role among the people who made up this procession was the maiordomus or preceptor. In a sense, he took over parental functions during the journey. The article discusses the features and permissions of such a guardian, using for this purpose sources related to traveling.The article is based on two types of sources. The first is apodemic treatises, the second: parental instructions written for young people and their carers setting out to study from home. Apodemics are general guidelines, while instructions are specific to particular individuals and peregrinations. In the first case, treatises written by Teodor Zwinger, Samuel Neugebauer, Richard Lassels and Piotr Mieszkowski were used to show what the theoretical views on the role of supervisor were, the features that he should be characterized. The second uses the recommendations found in the instructions written by Krzysztof Radziwiłł, Jakub Sobieski, Piotr Myszkowski, Stanisław Jabłonowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, Anna Radziwiłłowa née Sanguszków, and Wacław Rzewuski..Both types of sources emphasized the importance of the role of a supervisor a young person was entrusted to. The parents' task was primarily to choose the right man and instruct their son to obey him.

PL

Od początku XVI do końca XVIII stulecia zwyczaj wysyłania młodych ludzi w szeroko rozumianych celach edukacyjnych występował na terenie całej prawie Europy. W trwających nieraz kilka lat podróżach młodym peregrynantom towarzyszył mniejszy lub większy, w zależności od możliwości finansowych i rangi rodziny, orszak. Najważniejszą rolę wśród osób wchodzących w skład tego orszaku stanowił ochmistrz lub preceptor. To on na czas podróży w pewnym sensie przejmował funkcje rodzicielskie.Podstawą artykułu są dwa rodzaje źródeł. Pierwszy to traktaty apodemiczne, drugi rodzicielskie wskazówki pisane dla wyruszających na nauki z domu młodych ludzi i ich opiekunów. Apodemiki mają charakter ogólnych wskazówek, instrukcje zaś indywidualnych zaleceń dotyczących konkretnych osób i peregrynacji. W pierwszym przypadku sięgnięto do traktatów napisanych przez Teodora Zwingera, Samuela Neugebauera, Richarda Lasselsa oraz Piotra Mieszkowskiego by pokazać jakie były teoretyczne zapatrywania na rolę opiekuna, cechy jakimi powinien się charakteryzować. W drugim wykorzystano zalecenia zawarte w instrukcjach napisanych przez Krzysztofa Radziwiłł, Jakuba Sobieskiego, Piotra Myszkowskiego, Stanisława Jabłonowskiego, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, Wacława Rzewuskiego.Zarówno jeden, jak i drugi rodzaj źródeł podkreślał jak istotna jest rola opiekuna, któremu powierzano młodego człowieka. Zadaniem rodziców był przede wszystkim wybór odpowiedniego człowieka i nakazanie synowi posłuszeństwa względem niego.

Keywords

EN

preceptor; tutor; educational trips; the modern era; ars apodemica; parental instructions

PL

precept; opiekun; podróże edukacyjne; epoka nowożytna; apodemiki; instrukcje rodzicielskie

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Res Historica
• Year: 2020
• Issue: 50

Dates

published

2020

online

2020-12-28

Contributors

author

Dorota Maria Żołądź-Strzelczyk

References

• Archival sources
• Archiwum Główne Akt Dawnych:
• Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, ref. no. dz. V, 18566.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie:
• rkps 558.
• Státní oblastní archiv v Zámrsku:
• RA Kinských (Chlumec nad Cidlinou), inv. č. 336, ref. no. 237.
• Zámek Nelahozeves:
• Lobkovicové roudničtí, rodinný archiv, ref. no. A 31.
• Printed sources
• Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolsztacie, Poznań 1914.
• Die jüngere Matrikel der Universität Leipzig 1559–1809, ed. G. Erler, vol. 1, Personenregister, Leipzig 1909.
• Dolska A. z Chodorowskich, Informacja Januszowi i Michałowi Korybutom książętom Wiśniowieckim, synom moim (1695), in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Firlej J., Instrukcja dana panu Amandusowi do prowadzenia synów, in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Gawarecki S., Diariusz drogi. Podróż Jana i Marka Sobieskich po Europie 1646–1648, introduction and edited M. Kunicki-Goldfinger, Wilanów 2013.
• Jabłonowski S. J., Kopia instrukcyjej napisanej własną ręką Jaśnie Wielmożnego Jmci Pana Stanisława Jabłonowie Jabłonowskiego wojewody i generała ziem ruskich, hetmana polnego koronnego wielkiej ekspektatywy synom Jaśnie Wielmożnym Ich Mciom Panom Janowi i Aleksandrowi Jabłonowskim na peregrynacyją do cudzych krajów danej, in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Kawiecki M., Refleksyje do przyszłej peregrynacyi Jmć Pana starosty chełmskiego a s.p. Jmć Pana wojewody wołyńskiego podane JW. Jmć Panu hetmanowi wielkiemu koronnemu ojcu jego przez Jmć Pana Kawieckiego guwernera tegoż, in: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), introduction and explanatory notes by M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017.
• Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, vol. 3, Jaśnie Oświecona Mościa Księżno Dobrodziejko. Rodzina, przyjaciele i klienci (wybór), eds. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2016.
• Kossowicz J.M., Diariusz podróży po Europie (1682–1688), ed. A. Markiewicz, Wilanów 2017.
• Lassels R., The Voyage of Italy, or a Compleat Journey Throught Italy, Paris 1670.
• Lubomirski S.H., Instrukcyja synom moim do cudzych krajów ode mnie wyprawionym Theodorowi i Franciszkowi Lubomirskim w Jazdowie 29 novembris A 1699, in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Mieszkowski P., Institutio peregrinationum peregrinantibus peroportuna, Lowanium 1625.
• Neugebauer S., Tractatus de peregrinatione methodo naturali conscriptus ac historicis, ethicis, politicisque exemplis illustratus studio, Bazylea 1605.
• Pamiętnik Felicjana Junoszy Piaskowskiego podstolego podlaskiego, majora JKMci, począwszy od roku 1690, Lwów 1865.
• Piotra Myszkowskiego, kasztelana lubelskiego instrukcja dla syna z 1602 r., in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Radziwiłł K., Informacyja, według której syn mój książę Janusz Radziwił[ł] i słudzy przy nim będący tak w drodze, jako na miejscu postępować sobie mają, in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Radziwiłłowa A. z Sanguszków, Informacyja Jego Mości księdzu Latourowi archidiakonowi białostockiemu, gubernatorowi syna mego Hieronima, jadącego do cudzych krajów, dana, in: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), introduction and explanatory notes by M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017.
• Radziwiłłowa A. z Sanguszków, Instrukcyja synowi memu Hieronimowi dziecię Radziwiłłowe, in: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), introduction and explanatory notes by M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017.
• Rzewuski W.P., Informacyja Jegomości Panu Rulikowskiemu die 12 Februarii 1759 w Podhorcach, in: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), introduction and explanatory notes by M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017.
• Rzewuski W.P., Informacyja synowi memu Sewerynowi do Wiednia i dalszych cudzych krajów jadącemu dana dnia 14 Februarii Roku Pańskiego 1759 w Podhorcach, in: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), introduction and explanatory notes by M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017.
• Sobieski J., Instrukcyja Jmć Pana Jakuba Sobieskiego wojewody bełskiego, starosty krasnostawskiego, dana Jmć Panu Orchowskiemu, jako dyrektorowi Jmć Pana Marka, Jana Sobieskich, wojewodziców bełskich, gdy ich na studia do Krakowa oddawał, przez punkta pisana, in: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), introduction and explanatory notes by D. Żołądź-Strzelczyk, M.E. Kowalczyk, Wrocław 2017.
• Sobieski J., Peregrynacja po Europie i Droga do Baden, ed. J. Długosz, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
• Zwinger T., Methodus apodemica, Bazylea 1577.
• Żółkiewski S., Testament, in: Pisma Stanisława Żółkiewskiego kanclerza koronnego i hetmana z jego popiersiem, ed. Adam Bielowski, Lwów 1861.
• Studies
• Chachaj M., Duchowni jako opiekunowie staropolskich studentów w obcych krajach, in: Itinera clericorum. Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych, eds. D. Quirini-Popławska, Ł. Burkiewicz, Kraków 2014.
• Chachaj M., Orszak magnata odbywającego podróż edukacyjną (wiek XVI–XVIII), in: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, eds. E. Dubas-Urwanowiczowa, J. Urwanowicz, Warszawa 2006.
• Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995.
• Dzięgielewski R., Przygotowanie młodzieży do podróży akademickiej w XVI–XVIII wieku na przykładzie traktatów apodemicznych, w szczególności Brewiarza apodemicznego Gdańszczanina Samuela Zwickera, Gdańsk 2015.
• Freylichówna J., Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII wieku, Warszawa 1938.
• Kucharski A., Instrukcja podróżna Anny Zamoyskiej dla synów odbywających peregrynację po Europie na przełomie XVII i XVIII w., ‘Czasy Nowożytne’ 2012, 25.
• Kucharski A., Roszak S., Wieczorek A., O podróżach edukacyjnych w XVII i XVIII wieku – przypadek Rzewuskich, in: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, ed. K. Puchowski, Warszawa 2017.
• Kutter U., Reisen-Reisehandbücher-Wissenschaft. Materialien zur Reisekultur im 18. Jahrhundert, Neuried 1996.
• Leszczyński R., Mieszkowski Piotr, in: Polski Słownik Biograficzny, vol. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.
• Markiewicz A., W kręgu dworu Sieniawskich: listy Jerzego Kazimierza Woynarowskiego do Adama Mikołaja Sieniawskiego z lat 1685–1699, ‘Przegląd Historyczny’ 2010, 101, 3.
• Obtułowicz B., Guwernerzy XVI–XVII wieku w praktyce wychowawczej, literaturze pedagogicznej i obyczajowej, in: Wokół Wacława Potockiego. Studia i szkice staropolskie w 300. rocznicę śmierci poety, eds. J. Malicki, D. Rott, Katowice 1997.
• Pawlak M., Kilka uwag o opiekunach polskich peregrynantów w XVI i XVII wieku, in: Między wielką polityką a szlacheckim partykularzem. Studia z dziejów nowożytnej Polski i Europy, Toruń 1993.
• Stagl J., Apodemiken. Eine räsonnierte Bibliographie der reisetheoretischen Literatur des 16., 17. und 18. Jahrhunderts, Paderborn 1983.
• Stojek-Sawicka K., Duchowni katoliccy w roli nauczycieli i wychowawców Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, ‘Rozprawy z Dziejów Oświaty’ 45, 2006.
• Targosz K., Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wrocław 1985.
• Trawicka Z., Jakub Sobieski 1591–1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów, Kraków 2007.
• Tworek S., Neugebauer Salomon, in: Polski Słownik Biograficzny, vol. 22, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
• Tygielski W., Peregrinatio academica czy Grand Tour? Podróże ‘do szkół’ w systemie edukacji staropolskiej, in: W. Tygielski, W podróży po Europie. Studia z dziejów kultury nowożytnej, Warszawa 2019.
• Waniczkówna H., Caraccioli Ludwik Antoni de, in: Polski Słownik Biograficzny, vol. 3, Kraków 1937.
• Wieczorek A., W ‘drodze paryskiej’ – podróże edukacyjne Seweryna Józefa i Wacława Rzewuskich w latach dwudziestych XVIII wieku, in: Studia z dziejów edukacji w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Korony i Litwy, eds. K. Puchowski, J. Orzeł, Wilanów 2019.
• Żołądź D., Podróże edukacyjne Polaków w XVI i XVII wieku, in: J. Hellwig, W. Jamrożek, D. Żołądź, Z prac poznańskich historyków wychowania, Poznań 1994.
• Żołądź-Strzelczyk D., O opiekunach i innych towarzyszach podróży, ‘Studia Edukacyjne’ 1996, 2.
• Żołądź-Strzelczyk D., O przedsięwzięciu peregrynacyjej. Edukacyjne wojaże szlachty z Rzeczypospolitej w świetle instrukcji podróżnych, Warszawa 2020.

Identifiers

DOI

10.17951/rh.2020.50.99-125