Wyprawa łanowa w pismach Andrzeja Maksymiliana Fredry

• Authors: Dariusz Kupisz

Title variants

EN

Expeditions of Łan Soldiers in the Writings of Andrzej Maksymilian Fredro

Abstracts

EN

Andrzej Maksymilian Fredro is one of the leading Polish writers of the Old Polish era who dealt with military reform issues. The article presents his ideas on replacing the mass levy with a new type of military unit made up of the peasants appointed in a number proportionate to the size of arable land, presented in his four writings from the period between 1668 and 1675. Those soldiers were designated by the landowners of noble, royal, and Church estates. Initially, Fredro regarded them as mere support for the traditional mass levy and permanent mercenary troops (called in Polish wojsko zaciężne). Ultimately, however, he opted for limiting the latter to 5,000 soldiers of the so-called ‘quarter army’ (in Polish: wojsko kwarciane – as a quarter [kwarta] of income from the royal lands was to be used for their upkeep). In place of the mercenary army and mass levy, he proposed an expedition of soldiers drafted per the income or the land area (the number of lans, called in Polish łan or, in Latin, laneus). He expected as many as several tens of thousands of armed men, which, as practice showed, was unrealistic. In this context, Fredro’s proposals did not differ from similar ideas presented in numerous treatises and political writings throughout the seventeenth century. With few exceptions, mass levies and expeditions did not make an outstanding contribution to the history of the Commonwealth wars. However, the writer’s reasonable demands concerning the armament of cavalry and infantry, equipping them with large ammunition stocks, limiting the number of wagons, training soldiers, and providing adequate provisions for the army should be pointed out.

PL

Andrzej Maksymilian Fredro jest jednym z czołowych polskich pisarzy doby staropolskiej, zajmujących się problematyką reform wojskowych. W artykule omówiono jego koncepcje związane z zastąpieniem pospolitego ruszenia przez wyprawę z dóbr, zaprezentowane na kartach czterech pism z lat 1668–1675. Początkowo Fredro widział w żołnierzach wystawianych przez posiadaczy dóbr szlacheckich, duchownych i królewskich jedynie wsparcie dla tradycyjnego pospolitego ruszenia i wojska zaciężnego. Ostatecznie, opowiedział się jednak za ograniczeniem liczebności tego ostatniego jedynie do 5000 żołnierzy kwarcianych. W miejsce wojska zaciężnych i pospolitego ruszenia proponował wyprawę szacowaną od dochodu lub ilości łanów. Spodziewał się tą drogą nawet kilkudziesięciu tysięcy zbrojnych, co jak wykazała praktyka, było nierealne. W tym kontekście propozycje Fredry nie odbiegały od podobnych, licznych koncepcji prezentowanych w licznych traktatach i pismach politycznych na przestrzeni całego XVII stulecia. Pospolite ruszenie i wyprawy nie zapisały się poza nielicznymi wyjątkami chlubnie w wojnach toczonych przez Rzeczpospolitą. Należy wskazać jednak cenne i słuszne pominąć jednak słusznych postulaty Fredry dotyczące uzbrojenia jazdy i piechoty, wyposażenia ich w duże zapasy amunicji, ograniczenia liczby wozów taborowych, szkolenia żołnierzy i odpowiedniego prowiantowania wojska.

Keywords

EN

„łan soldiers” expedition; mass levy; military history; political and military thought

PL

wyprawa łanowa; pospolite ruszenie; wojskowość Rzeczypospolitej XVII w.; Andrzej Maksymilian Fredro; myśl polityczno-wojskowa

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Res Historica
• Year: 2022
• Issue: 53
• Pages: 61-77

Dates

published

2022

Contributors

author

Dariusz Kupisz

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Polska

References

• Archiwum Państwowe w Lublinie:
• Księgi Grodzkie Lubelskie Relacje, nr 80.
• Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie:
• rkps 173.
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu:
• rkps 9532/II.
• Tsentral’nyy Derzhavnyy Istorychnyy Arkhiv Ukrayiny, Kyyiv:
• fond 49, opys 2, sprava 1614.
• Diariusz sejmu koronacyjnego Jana III Sobieskiego w 1676 roku, oprac. J. Stolicki, Kraków 2019.
• Fredro A.M., Militarium, t. 1, oprac. M. Tracz-Tryniecki, Warszawa 2015.
• Fredro A.M., Potrzebne Consideratie około Porządku Woiennego, y Pospolitego Ruszenia. Przez Franciszka Glinkę z Rafałów do Druku Podane. A teraz z Przydatkiem Sporządzenia Oeconomiey Woienney & Sposobu, iakoby Woyska Rzeczypospolitey mogły być w dobrym porządku zatrzymane, Powtornie przedrukowane, Słuck 1675.
• Fredro A.M., Poparcie wolności, w: Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648–1668. Publicystyka, eksorbitancje, projekty, memoriały, t. 3, 1665–1668, oprac. S. Ochmann-Staniszewska, Wrocław 1991.
• Fredro A.M., Pytanie, albo ratiocinatio z strony tureckiej wojny i nowych z Portą Ottomańską traktatów „Po wzięciu Kamieńca Podolskiego”. Do uważenia podana die 5 Novembris Anno Domini 1672, w: Fredro A.M., Inter maiestatem ac libertatem. Mowy sejmowe, listy w sprawach publicznych, pisma i wota z lat 1672–1679, oprac. A. Perłakowski, K. Przyboś, Kraków 2020.
• Starowolski Sz., Reformacja obyczajów polskich wszystkim stanom ojczyzny naszej, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859.
• Volumina constitutionum, t. 3, vol. 1, oprac. S. Grodziski, M. Kwiecień i A. Karabowicz, Warszawa 2010.
• Ciesielski T., Wyprawa łanowa 1653 r., „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia” 1994, 30.
• Hahn K., Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928.
• Hundert Z., Kilka uwag na temat chorągwi petyhorskich w wojskach Rzeczypospolitej w latach 1673–1683, w: W pancerzu przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. M. Baranowski, A. Gładysz, A. Niewiński, Oświęcim 2014.
• Kaniewski J., Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych Rzeczypospolitej za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669–1673), Katowice 2014.
• Kupisz D., Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008.
• Kupisz D., Wyprawy żołnierza łanowego w Koronie w czasach Jana Kazimierza, Warszawa 2018.
• Kupisz D., Żołnierz łanowy w polskim piśmiennictwie polityczno-wojskowym za panowania Zygmunta III Wazy, „Terminus” 2017, 19, 3.
• Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
• Olejnik K., Rozwój polskiej myśli wojskowej do końca XVII wieku, Poznań 1976.
• Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1974.
• Rynuch Z., Andrzej Maksymilian Fredro. Portret literacki, Gdański 1980.
• Sikorski J., Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, Warszawa 1991.
• Tracz-Tryniecki M., Republika versus monarchia. Myśl polityczna i prawna Andrzeja Maksymiliana Fredry, Łódź 2019.
• Wierzbicki L.A., Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670–1672, Lublin 2011.
• Wimmer J., Andrzej Maksymilian Fredro jako projektodawca reform wojskowych, w: O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, red. J. Gierowski et al., Warszawa 1965.
• Wimmer J., Trzy projekty Andrzeja Maksymiliana Fredry w sprawach wojskowych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1972, 18, 2.
• Zając K., Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668–1673, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1960, 5.

Identifiers

DOI

10.17951/rh.2022.53.61-77

Biblioteka Nauki

33761124