Historyczna zmienność kategorii: swój/inny/obcy/wróg w relacjach Białorusinów z Polakami w ciągu dwóch ostatnich stuleci

• Authors: Ryszard Radzik
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

This paper is devoted to the evolution of the sense of strangeness in the Belarusian perception of Poles over the last two hundred years. It addresses issues which have now become valid for both nations, particularly since Belarus gained independence. The concepts underlying their mutual perception have an impact on relations between the two states and societies. The aim of this article is to identify the reasons for changes in the following categories: familiar (swój), other (inny), stranger (obcy) and enemy (wróg). The study is based on the assumption that the key factors underlying the Belarusian perception of Poles (considering the history of Belarus and the culture of her people) include religion (Russian Orthodoxy dominant among Belarusians vs Roman Catholicism), the asymmetry of social structure (Belarusians perceived as peasants vs Poles perceived as landlords) and Sovietness (dominating in the twentieth century). The relations in focus are analysed as a historical process and discussed with regard to three consecutive periods: the period of Partitions, the Soviet Union (and the Second Polish Republic) as well as independent Belarus. The study is based on the results of sociological surveys and a literature review including analytical studies of Belarusian folklore, descriptions of mutual relations as viewed by their participants and observers in the past and today. The analysis confirms the role of the factors mentioned above and reveals certain new elements, which are, however, of rather secondary importance. The class-driven image of the Pole as a ‘landlord’ has become weaker particularly since the 1970s, but it still persists in people’s mentality. At the same time, the last two decades saw the historically conditioned sense of proximity in gradual decline, particularly among the younger generation. The two societies are drifting further apart as a result of their decision to become associated with two different cultures: the Russian-dominated Community of Independent States and the European Union.

PL

Artykuł dotyczy ewolucji poczucia obcości w stosunku Białorusinów z Polakami w ciągu prawie dwustu ostatnich lat. Podjęta w nim tematyka stała się aktualna i ważna dla obu narodów zwłaszcza po uzyskaniu niepodległości przez Białorusinów. Celem artykułu była odpowiedź na pytanie, jakie przyczyny wpływały na zmianę znaczenia kategorii: swój, inny, obcy, wróg. Przed przystąpieniem do badań autor uznał – odwołując się do historii Białorusi i kultury jej mieszkańców – że ważnymi wyznacznikami określającymi stosunekBiałorusinów do Polaków były: wyznanie (dominujące wśród Białorusinów prawosławie, w przeciwieństwie do katolicyzmu Polaków), niesymetryczność struktury społecznej (Białorusin widziany jako chłop, Polak jako pan) i dwudziestowieczna sowieckość. Badane relacje zostały omówione w ujęciu procesowym, historycznym, z uwzględnieniem trzech kolejnych okresów: zaborów, ZSRS (oraz II RP) i niepodległej Białorusi. W tekście odwołano się do literatury przedmiotu (zawierającej analizy folkloru białoruskiego, opisy wzajemnych relacji jako świadectwa ich uczestników, obserwatorów zarówno w odległej przeszłości, jak i obecnie) oraz ustaleń socjologicznych. W trakcie badań uwarunkowania te zostały potwierdzone i wzbogacone o elementy o charakterze raczej drugorzędnym. Wskazano, że zwłaszcza od lat 70. XX stulecia klasowy obraz „Polaka – pana” powoli zaczął się dezaktualizować, co nie znaczy, że zanikł. Ponadto w ciągu ostatniego ćwierćwiecza niegdysiejsze „swojskość” i „bliskość” – uwarunkowane historycznie – stopniowo zanikły, zwłaszcza na poziomie młodego pokolenia. Oba społeczeństwa oddalają się od siebie, co jest konsekwencją wybrania przynależności do odmiennych kręgów kulturowych (rosyjskiego i WNP oraz UE)

RU

Артыкул прысвечаны эвалюцыі разумення паняцця чужога  ў адносінах беларусаў і палякаў на працягу амаль двухсот  апошніх гадоў. Разгледжаная ў ім праблематыка стала актуальнай і, на нашу думку, важнай для абодвух народаў асабліва пасля атрымання Беларуссю незалежнасці. Безумоўна, змест узаемных уяўленняў пра суседа ўплывае на адносіны паміж дзвюма дзяржавамі і іх народамі .  Мэтай артыкула быў адказ на пытанне: якія былі прычыны зменаў у аналізаваным перыядзе даследаваных катэгорый свой, іншы, чужы, вораг. Перад тым, як распачаць  даследаванне  аўтар меркаваў,абапіраючыся на ведаы  па гісторыі Беларусі і культуры яе жыхароў, што важнымі дэтэрмінантамі, якія ўплывалі на адносіны беларусаў да палякаў,  былі веравызнанне (сярод беларусаў пераважае праваслаўе, сярод палякаў – каталіцызм), несіметрычнасць грамадскай структуры (беларус – селянін, паляк – пан) і частка савецкай гісторыі ў ХХ ст. Даследаваныя адносіны былі паслядоўна разгледжаныя ў працэсе гістарычнага развіцця на працягу трох перыядаў: падзелаў Рэчы Паспалітай, панавання СССР (і ІІ Рэчы Паспалітай) і існавання незалежнай Беларусі. У артыкуле выкарыстана існуючая літаратура па тэме, у якой аналізуюцца тэксты беларускага фальклору, апісваюцца узаемныя дачыненні  ў сведчаннях іх удзельнікаў і назіральнікаў, як з часоў мінулых, так і  нам сучасных, а таксама вынікі сацыялагічных даследаванняў. У ходзе даследавання  нашы меркаванні пацвердзіліся, акрамя таго, былі выяўленыя новыя факты, якія маюць хутчэй другасны характар. Напрыклад,  у 70-я гады ХХ ст., класавы вобраз “паляк–пан” ва ўяўленнях беларусаў траціць сваю актуальнасць,  але не знікае цалкам. Адначасова, на працягу апошняй чвэрці стагоддзя колішняя “свойскасць” і “блізкасць”, абумоўленыя гістарычна, паступова знікаюць, асабліва сярод малодшага пакалення.  Абобдва народы ўзаемна аддаляюцца ў выніку выбару сваёй прыналежнасці да розных культурных колаў (рускага і Садружнасці Незалежных Дзяржаў або Еўрапейскага Саюза.

Keywords

EN

Belarusians, Poles, familiar, other, stranger, enemy

PL

: Białorusini, Polacy, swój, inny, obcy, wróg

RU

: беларусы, палякі, свой, іншы, чужы, вораг

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Studia Białorutenistyczne
• Year: 2019
• Volume: 13

Dates

published

2019

online

2019-12-30

Contributors

author

Ryszard Radzik

References

• References
• Bekus, Nelly. (2012). Naród białoruski jako idea i kategoria praktyki społecznej. Paradoksy rozwoju postkomunistycznego. In: Ryszard Radzik (ed.). Tożsamości zbiorowe Białorusinów (pp. 331–352). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej.
• Biały, Andrzej. (2018). Mniejszość polska na Białorusi Sowieckiej w latach 1921–1939. Przasnysz: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Przasnyskiej.
• Czurak, Maria. (1984). Komizm w białoruskiej prozie ludowej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Dunaeva, Victoria. (2012). „Prosty sowiecki człowiek” a „człowiek radziecki”: analiza porównawcza badań rosyjskich i polskich socjologów. In: Małgorzata Głowacka-Grajper, Robert Wyszyński (ed.). 20 lat rzeczywistości proradzieckiej. Spojrzenie socjologiczne (pp. 65–75). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
• Gurnevìč, Dzʹmìtry. (2019). Belarusy znoǔ sârod nelûbìmyh palâkamì narodaǔ. Belaruskì palâk ì polʹskaâ belaruska tlumačacʹ, čamu. Radyë Svaboda, 8 February 2019. [Гурневіч, Дзьмітры. (2019). Беларусы зноў сярод нелюбімых палякамі народаў. Беларускі паляк і польская беларуска тлумачаць, чаму, Радыё Свабода, 8.02.2019]. Taken from: https://www.svaboda.org/a/29758968.html (accessed: 10 February 2019).
• IISEPS News. (2015). 2, pp. 1–50.
• IISEPS News. (2016). 2, pp. 1–54.
• Jeleńska, Emma. (1892). Wieś Komarowicze w powiecie Mozyrskim, print from: Wisła. T. 5, pp. 1–83. Warszawa: Druk Józefa Jeżyńskiego.
• Lappo, Irina. (2005). Stereotyp Polaka i jego profilowanie w białoruskim kręgu językowo-kulturowym. Etnolinwistyka, 17, pp. 113–143.
• Lappo, Irina. (2007). Stereotyp Polaka na Białorusi w świetle danych eksperymentanych. Studia Białorutenistyczne, 1, pp. 47–65.
• Levada, Ûrij A. (2011). Ot mnenii k ponimaniû. Sočineniâ: sociologičeskie očerki 1993–2000, Moskva: Izdatelʹ Karpov E. V. [Левада, Юрий А. (2011). От мнении к пониманию. Сочинения: социологические очерки 1993–2000. Москва: Издатель Карпов Е. В.].
• Mironowicz, Eugeniusz. (2007). Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
• Padhoł, Uładzimir. (1997). W oczach „sowka”. Więź, 9, pp. 53–62.
• Pawluczuk, Włodzimierz. (1998). Ukraina. Polityka i mistyka. Kraków: Zakład Wydawniczy »NOMOS«.
• Pieczyński, Maciej. (2018). Jak nas piszą cyrylicą. Polski pan, okupant i faszysta oknem na Zachód? Warszawa: Fronda.
• Radzik, Ryszard. (2002). Kim są Białorusini? Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Szoszyn, Rusłan. (2018 a). Nieustanna walka Łukaszenki z polskością w Grodnie. Rzeczpospolita, 206, p. A11.
• Szoszyn, Rusłan. (2018b). Gestów w Mińsku nie doceniono. Reżim walczy z polskością. Rzeczpospolita, 139, p. A7.
• Szoszyn, Rusłan. (2018c). Władze w Mińsku gaszą Polakom światło. Rzeczpospolita, 271, p. A9.
• Tarkowski, Jacek. (1994). „Amoralny familizm”, czyli o dezintegracji społecznej w Polsce lat osiemdziesiątych. In: Tenże. Socjologia świata i polityki. T. 1. Władza i społeczeństwo w systemie autorytarnym (pp. 263–281). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
• Titarenko, Larisa. (2007). Tożsamość narodowa Białorusinów: osobliwości jej współczesnych zmian. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 2, pp. 7–26.
• Wagner, Bogdan (ed.). (2011). Polska w oczach Białorusinów. Польшча вачыма беларусаў. Lublin: Szkoła Podstawowa nr 21 im. Królowej Jadwigi w Lublinie.
• Wasilewski, Leon. (1917). Kresy wschodnie. Litwa i Białoruś – Podlasie i Chełmszczyzna – Galicja Wschodnia – Ukraina. Warszawa–Kraków: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie.
• Waszkiewicz, Jerzy. (2018). Fragment naszej przeszłości. Magazyn Polski, 6, p. 11–13.
• Waszkiewicz, Jerzy. (2016). O Kościele katolickim z premedytacją. Magazyn Polski, 11, pp. 9–10.

Identifiers

DOI

10.17951/sb.2019.13.129-146