Polonizmy wśród białoruskich nazw procesów kognitywnych

• Authors: Alena Rudenka
• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

Semantic study of verbs – names of cognitive events - in the Belarusian language has not been conducted before. As a separate lexical-semantic subsystem, verbs with the semantics of mental events were not considered on the material of other languages. The relevance of the article is due to the lack of a comprehensive description of this lexical and semantic sphere. The aim of the article is a comprehensive description of the names of cognitive events in the Belarusian language. The study reveals the semantic and syntactic characteristics of each verb and the types of relationships between them. The lexical values are determined accordingly; the type of each token chosen by the verb's mode of action, i.e Aktionsart; actant type of the verb and its syntagmatic connections. Polonisms are singled out and described in the article. Names of cognitive events are verbs with the semantics ‘вырашыць, ‘угадаць’, ‘зразумець’, ‘даведацца’, ‘запомніць’, ‘успомніць’, ‘вынайсці’ [decide, conclude, guess, understand, learn, remember, recall, invent]. Of the forty units, seven lexemes are borrowed from the Polish language or the Polish language has acted as an intermediary in their borrowing. In the subgroup with the semantics ‘вырашыць, зрабiць вывад’ [decide, conclude] the lexemes дэдукаваць, разважыць, размеркаваць, разрахаваць [deduce, reflect, distribute, calculate] were borrowed in Belarusian through the Polish language. Three other Polonisms have a common semantics of ‘зразумець’, ‘даведацца’ [understand, learn]. The lexemes дапяць і распрацаваць [finish and develop] were borrowed from the Polish language. The Belarusian word асэнсаваць [sense] has Latin roots, but it got into Belarusian through Polish mediation. At the same time, the verb formation exists today only in the Belarusian language. All these polonisms, except of the modern borrowing дапяць [achieve your own, finish], were already used in the old Belarusian language. They are transitive - the same rule was inherent in these verbs in the Polish language. The new borrowing дапяць [achieve your own, finish] is used without object or with an added sentence.

PL

Badanie semantyki czasowników – nazw procesów kognitywnych – na materiale języka białoruskiego nie było dotychczas podejmowane. Jako specjalny podsystem leksykalno-semantyczny czasowniki w znaczeniu „procesy mentalne” na materiale innych języków również nie był wcześniej poddany badaniu. Aktualność tego artykułu wynika z braku kompleksowego opisu niniejszego zagadnienia leksykalno-semantycznego. Celem artykułu jest całościowy opis nazw procesów kognitywnych w języku białoruskim. Badaniu poddane zostały cechy semantyczne i składniowe każdego czasownika oraz rodzaje relacji między nimi. Zgodnie z czym definiowane są znaczenia leksykalne, typ każdego leksemu według rodzaju czynności; aktantnу typ czasownika oraz jego związki syntagmatyczne. W artykle zwraca się również uwagę, które czasowniki zapożyczono z języka polskiego i które przez jego pośrednictwo. Nazwy procesów kognitywnych zostały podzielone na kilka grup z semantyką ‘decydować, wnioskować’, ‘zgadnąć’, ‘zrozumieć’, ‘dowiedzieć się’, ‘zapamiętać’, ‘przypomnieć’. Spośród czterdziestu jednostek siedem zapożyczono z języka polskiego lub język polski pełnił rolę pośrednika w ich zapożyczeniu. W podgrupie semantycznej ‘decydować, wnioskować’ za pośrednictwem języka polskiego do białoruszczyzny zapożyczono leksemy дэдукаваць, разважыць, размеркаваць, разрахаваць. Trzy kolejne polonizmy mają semantykę ‘zrozumieć’, ‘dowiedzieć się’. Z języka polskiego zapożyczono wyrazy дапяць i распрацаваць. Brus. асэнсаваць ma korzenie łacińskie, ale do białoruszczyzny został zapożyczony przez polskie pośrednictwo. Wszystkie te leksemy, z wyjątkiem niedawnego zapożyczenia дапяць, były używane już w okresie starobiałoruskim. Są one przechodnie – taka sama rekcja była typowa dla tych czasowników w języku polskim. Czasownik дапяць używany jest bez obiektu lub ze zdaniem podrzędnym dopełnieniowym.

RU

Семантычнае вывучэнне дзеясловаў – найменняў кагнiтыўных падзей – у беларускай мове раней не праводзiлася. Як асобная лексiка-семантычная падсiстэма дзеясловы з семантыкай ментальных падзей не разглядалiся i на матэрыяле iншых моў. Актуальнасць артыкула абумоўлена адсутнасцю цэласнага апiсання гэтай лексiка-семантычнай сферы. Мэтай артыкула з’яўляецца комплекснае апiсанне назваў кагнітыўных падзей у беларускай мове. Падчас даследавання выяўляюцца семантычныя і сінтаксічныя характарыстыкі кожнага дзеяслова і вiды адносiн паміж імі. У адпаведнасцi з гэтым вызначаюцца лексiчныя значэннi; тып кожнай абранай лексемы па спосабу дзеяслоўнага дзеяння; актантны тып дзеяслова i яго сiнтагматычныя сувязі. Асобна вылучаны і апісаны ў артыкуле паланізмы. Найменні ментальных падзей – гэта дзеясловы з семантыкай ‘вырашыць, зрабiць вывад’, ‘угадаць’, ‘зразумець’, ‘даведацца’, ‘запомніць’, ‘успомніць’, ‘вынайсці’. З сарака адзінак сем запазычана з польскай мовы або польская мова адыграла ролю пасрэдніцы ў іх запазычанні. У падгрупе з семантыкай ‘вырашыць, зрабiць вывад’ праз польскую мову прыйшлі ў беларускую лексемы дэдукаваць, разважыць, размеркаваць, разрахаваць. Яшчэ тры паланізмы маюць агульную семантыку ‘зразумець’, ‘даведацца’. З польскай мовы запазычаны дапяць і распрацаваць. Бел. асэнсаваць мае лацінскія карані, але ў беларускую трапіла праз польскае пасрэдніцтва. Пры гэтым дзеяслоўнае ўтварэнне сёння існуе толькі ў беларускай мове. Усе гэтыя паланiзмы, акрамя сучаснага запазычання дапяць, ужываліся ўжо ў старабеларускай мове. Яны з’яўляюцца пераходнымі – такое ж кіраванне было ўласцівае гэтым дзеясловам і ў польскай мове. Новае запазычанне дапяць ужываецца безаб’ектна ці з даданым дапаўняльным сказам.

Keywords

EN

verb; aspect; valency; borrowing; polonism

PL

czasownik; aspekt; rekcja; zapożyczenie; polonizm

RU

дзеяслоў; трыванне; валентнасць; запазычанне; паланізм

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Studia Białorutenistyczne
• Year: 2020
• Volume: 14

Dates

published

2020

online

2020-12-15

Contributors

author

Alena Rudenka

References

• References
• Ânkoǔskì, Fëdar (ed.). (1975). Sučasnaâ belaruskaâ litaraturnaâ mova. Marfalogiâ. Mìnsk: Vyšèjšaâ škola. [Янкоўскі, Фёдар (рэд.). (1975). Сучасная беларуская лiтаратурная мова. Марфалогiя. Мінск: Вышэйшая школа].
• Atrahovič, Kandrat; Bulahaǔ, Mìhaìl (eds.). (1962). Gramatyka belaruskaj movy. Vol. 1: Marfalogiâ. Mìnsk: Vydavectva AN BSSR. [Атраховiч, Кандрат; Булахаў, Міхаіл (рэд.). (1962). Граматыка беларускай мовы. Т. 1: Марфалогiя. Мінск: Выдавецтва АН БССР].
• Bìryla, Mìhaìl and Šuba, Pavel. (1985). Belaruskaâ gramatyka. Part 1: Fanalogìâ. Arfaèpìâ. Marfalogìâ. Slovaǔtvarènne. Nacìsk. Mìnsk: Navuka i tèhnika. [Бірыла, Міхаіл, Шуба, Павел. (1985). Беларуская граматыка. Ч. 1: Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Словаўтварэнне. Націск. Мінск: Навука i тэхнiка].
• Bulyka, Alâksandr. (1980). Leksichnyya zapazychanni ǔ belaruskaj move XIV–XVIII stst. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Булыка, Аляксандр. (1980). Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV–XVIII стст. Мінск: Навука і тэхніка].
• Doda, Ìvan. (2004). Dzeâslovy sa značènnem ìntèlektualʹnaj dzejnascì ǔbelaruskaj ì ruskaj movah (leksìka-semantyčny ì slovaǔtvaralʹny aspekty). Aǔtarèf. dys. na stupenʹ kand. fìl. navuk. Mìnsk: AN RB. [Дода, Іван. (2004). Дзеясловы са значэннем інтэлектуальнай дзейнасці ў беларускай і рускай мовах (лексіка-семантычны і словаўтваральны аспекты). Аўтарэф. дыс. на ступень канд. філ. навук. Мінск: АН РБ].
• Kožinova, Alla; Rudenko, Elena. (1994). Intellektualʹnye oboznačeniâ: funkcionirovanie i motivaciâ. Minsk: MGDU. [Кожинова, Алла; Руденко, Елена. (1994). Интеллектуальные обозначения: функционирование и мотиваци; Минск: МГЛУ].
• Mackvič, Ûzèfa. (1959). Marfalogiâ dzeâslova ǔ belaruskaj move. Mìnsk: Vydavectva AN BSSR. [Мацкевiч, Юзэфа. (1959). Марфалогiя дзеяслова ў беларускай мове. Мінск: Выдавецтва АН БССР].
• Martynaǔ, Vìktar; Šuba, Pavel; Ârmoš, Maryâ. (1967). Marfemnaâ dystrybucyâ ǔ belaruskaj move. Part 1: Dzeâsloǔ. Mìnsk: Navukai tèhnika. [Мартынаў, Віктар; Шуба, Павел; Ярмош, Марыя. (1967). Марфемная дыстрыбуцыя ў беларускай мове. Ч. 1: Дзеяслоў. Мінск: Навука i тэхнiка].
• Padlužny, Alâksandr; Rusak, Valâncìna (eds.). (2007). Gramatyčny sloǔnìk dzeâslova. Mìnsk : Belaruskaâ navuka. [Падлужны, Аляксандр, Русак, Валянціна (рэд.). (2007). Граматычны слоўнік дзеяслова. Мінск: Беларуская навука].
• Pìskunoǔ, Fëdar. (2012). Vâlìkì sloǔnìk belaruskaj movy: arfagrafìâ, akcèntuacyâ, paradygmatyka. Mensk: Tèhnalogìâ. [Піскуноў, Фёдар. (2012). Вялікі слоўнік беларускай мовы: арфаграфія, акцэнтуацыя, парадыгматыка. Менск: Тэхналогія].
• Rudènka, Alena. (1998). Funkcyânalʹna-semantyčny analìz dzeâslova rašacʹ / rašycʹ. Vesnìk BDU, Series 4(1), pp. 58–61. [Рудэнка, Алена. (1998). Функцыянальна-семантычны аналіз дзеяслова рашаць / рашыць. Веснік БДУ, Cерыя 4(1), c. 58–61].
• Rudènka, Alena. (2000). Dzeâslovy z semantykaj razumovyh pracèsaǔ u belaruskaj move. Mìnsk: BDU. [Рудэнка, Алена. (2000). Дзеясловы з семантыкай разумовых працэсаў у беларускай мове. Мінск: БДУ].
• Šuba, Pavel. (1968). Dzeâsloǔ u belaruskaj move. Mìnsk: Vydavectva Belaruskaga dzâržaǔnaga unìversìtèta. [Шуба, Павел. (1968). Дзеяслоў у беларускай мове. Мінск: Выдавецтва Беларускага дзяржаўнага універсітэта].
• Zaliznâk, Anna; Šmelev, Aleksej. (1997). Lekcii po russkoj aspektologii. Münсhen: Slavistische Beitrage. [Зализняк, Анна; Шмелев, Алексей. (1997). Лекции по русской аспектологии. Münсhen: Slavistische Beitrage].

Identifiers

DOI

10.17951/sb.2020.14.249-268