Pogranicze Rzeczypospolitej i Rosji a niepodległość Ukrainy i Białorusi – rozważania o rywalizacji politycznej

• Authors: Waldemar Paruch
• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Europa Środkowa jest częścią kontynentu z własną tożsamością historyczną i kulturową oraz unikatową rolą geopolityczną (geopolitycznego klina między Niemcami i Rosją). Do Europy Środkowej należy zaliczyć ziemie ukraińskie i białoruskie, które przez wieki były przedmiotem rywalizacji między Polską i Rosją oraz obszarem wpływów mocarstw niesąsiadujących z tym regionem. W zależności od wyników tej rywalizacji status ziem ukraińsko-białoruskich wahał się między „wielkim pograniczem” a peryferiami różnych mocarstw, najczęściej Rzeczypospolitej lub Imperium Rosyjskiego. Jednak dla obu tych państw ich rola była odmienna. Dla Rzeczypospolitej stanowiły one konieczny zasób dla utrzymania jej podmiotowości, suwerenności, a w konsekwencji –  niepodległości. Natomiast dla Rosji były szlakiem do opanowania Europy Środkowej oraz oddziaływania na Europę Zachodnią.W dziejach ziem ukraińsko-białoruskich były możliwe trzy alternatywne warianty koncentracji i rywalizacji politycznej. Pierwszy – ukształtowanie w tym subregionie Europy Środkowej państw o wysokiej podmiotowości politycznej, opartej na znacznych zasobach demograficznych, geopolitycznych i gospodarczych. Drugi – zajęcie ukraińsko-białoruskiego pogranicza w całości przez jedno z sąsiednich mocarstw w wyniku działań militarnych lub układów unijnych, co czyniło z nich „wielkie pogranicze”, wzmacniające potencjał państwa swojej przynależności. Trzeci – podział ziem ukraińsko-białoruskich między organizmy państwowe o wysokiej podmiotowości (utrata statusu „wielkiego pogranicza” na rzecz bycia peryferiami), faktycznie uniemożliwiający wewnętrzną konsolidację polityczną, lecz pogłębiający zróżnicowanie subregionu pod względem religijno-wyznaniowym, etnicznym, kulturowo-językowym, mentalnym, a w konsekwencji również społeczno-gospodarczym. W procesie historycznym były realizowane wszystkie trzy scenariusze, co przyczyniło się do nadania ziemiom ukraińsko-białoruskim jako cechy konstytutywnej „syndromu środkowoeuropejskiego”, jednak kwestionowanego w środowisku międzynarodowym, przede wszystkim przez Rosję uznającą ten obszar za część własnego kręgu cywilizacyjno-kulturowego.

EN

Central Europe is part of the continent with its historical and cultural identity and a unique geopolitical role (geopolitical wedge between Germany and Russia). Central Europe includes the Ukrainian and Belarusian lands, which for centuries have been the subject of rivalry between Poland and Russia and the area of influence of powers neighboring this region. Depending on the results of this rivalry, the status of Ukrainian-Belarusian territories varied between the “great borderland” and the periphery of various powers, most often the Republic of Poland or the Russian Empire. However, their role was different for both countries. For the Commonwealth, they constituted a necessary resource for maintaining its subjectivity, sovereignty and, consequently, independence. However, for Russia they were a route to master Central Europe and to influence Western Europe. In the history of the Ukrainian-Belarusian lands, three alternative variants of concentration and political rivalry were possible. The first – the formation in this subregion of Central Europe of the countries with high political subjectivity, based on significant demographic, geopolitical and economic resources. The second – the occupation of the Ukrainian-Belarusian border entirely by one of the neighboring powers as a result of military actions or EU agreements, which made them a “great borderland”, strengthening the potential of the country of its belonging. The third – the division of Ukrainian-Belarusian lands between state organisms with high subjectivity (the loss of the status of “great borderland” in favor of being peripheries), actually preventing internal political consolidation, but deepening the diversity of the subregion in terms of religion, religion, ethnicity, culture and language, mental, and consequently also socio-economic. In the historical process, all three scenarios were implemented, which contributed to giving the Ukrainian-Belarusian lands as a constitutive feature of the “Central European syndrome”, however questioned in the international environment, primarily by Russia recognizing this area as part of its own civilization and cultural circle.

RU

Центральная Европа является частью континента с его исторической и культурной самобытностью и уникальной геополитической ролью (геополитический клин между Германией и Россией). Центральная Европа включает в себя украинские и белорусские земли, которые на протяжении веков были предметом соперничества между Польшей и Россией и зоной влияния держав, граничащих с этим регионом. В зависимости от результатов этого соперничества, статус украинско-белорусских территорий варьировался между «великой границей» и периферией различных держав, чаще всего Речи Посполитой или Российской империи. Однако их роль была разной для обеих стран. Для Речи Посполитой они являлись необходимым ресурсом для поддержания ее субъективности, суверенитета и, следовательно, независимости. Однако для России это был путь к овладению Центральной Европой и влиянию на Западную Европу.В истории украинско-белорусских земель были возможны три альтернативных варианта концентрации и политического соперничества. Первый – формирование в этом субрегионе Центральной Европы стран с высокой политической субъектностью, основанных на значительных демографических, геополитических и экономических ресурсах. Второй – оккупация украинско-белорусской границы целиком одной из соседних держав в результате военных действий или союзных соглашений, которые сделали их «великой границей», усиливая потенциал страны своей принадлежности. Третий – разделение украинско-белорусских земель между государственными организмами с высокой субъектностью (утрата статуса «великих пограничных территорий» в пользу периферии), фактически предотвращающее внутриполитическую консолидацию, но углубляющее разнообразие субрегиона с точки зрения религии, этнической принадлежности, культуры и языка, менталитета, а следовательно, и социально-экономической дифференциации. В историческом процессе были реализованы все три сценария, которые способствовали тому, что украинско-белорусские земли стали характерной чертой «центральноевропейского синдрома», хотя и подвергались сомнению в международной среде, в первую очередь в связи с тем, что Россия признала этот район частью своего цивилизационно-культурного круга.

Keywords

PL

geopolityka, polityka zagraniczna Polski, polityka zagraniczna Rosji, Europa Środkowa

EN

geopolitics, Polish foreign policy, Russian foreign policy, Central Europe

RU

геополитика, польская внешняя политика, российская внешняя политика, Центральная Европа

• Publisher: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Journal: Wschód Europy. Studia humanistyczno-społeczne
• Year: 2020
• Volume: 6
• Issue: 1

Dates

published

2020

online

2020-07-20

Contributors

author

Waldemar Paruch

References

• Acemoglu D., Robinson J. A., Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Publishers, New York 2012.
• Alexandrowicz S., Osadnictwo żydowskie na ziemiach litewsko-białoruskich od XV do XIX w. (Cechy szczególne), [w:] Świat Niepożegnany: Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII–XX wieku, red. K. Jasiewicz, Instytut Nauk Politycznych PAN, Ofi-cyna Wydawnicza „Rytm”, Polonia Aid Foundation Trust, Warszawa–Londyn 2004.
• Bartosiak J., Rzeczpospolita między lądem a morzem: O wojnie i pokoju, Wydawnic-two Jacek Bartosiak, Warszawa 2018.
• Beauvois D., Trójkąt ukraiński: Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyź-nie 1793–1914, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.
• Brzechczyn K., Odrębność historyczna Europy Środkowej: Studium metodologiczne, Wydawnictwo „Humaniora”, Poznań 1998.
• Chodkiewicz M. J., Międzymorze, Wydawnictwo 3S Media, Warszawa 2017.
• Chodubski A., Odrębność dziedzictwa kulturowo-cywilizacyjnego Rosji, [w:] Drogi i bezdroża ku demokracji: Przemiany polityczne w Europie postkomunistycznej, red. R. Bäcker, J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo „Mado”, Toruń 2005.
• Chynczewska-Hennel T., Ukraina–Ruś w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Unia Lubelska – Unia Europejska, red. I. Hofman, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010.
• Cywiński B., Ogniem próbowane: Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 1: Korzenie tożsamości, Wydawnictwo „Krąg”, Warszawa 1993.
• Eberhardt P., Między Rosją a Niemcami: Przemiany narodowościowe w Europie Środ-kowo-Wschodniej w XX wieku, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1996.
• Eberhardt P., Wizja przyszłej Europy wg mapy rosyjskiej z 1914 r., „Przegląd Geostra-tegiczny” 2013, nr 6.
• Franz M., Idea państwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI–XVII wieku, Wy-dawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
• Gruszecki S., Idea unii polsko-rosyjskiej na przełomie XVI–XVII w., „Odrodzenie i Re-formacja w Polsce” 1970, t. 15.
• Halecki O., Historia Europy – jej granice i podziały, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Horobets’ B., Elita kozatskoyi Ukrayiny v poshukakh politychnoyi lehitymatsiyi: stosun-ky z Moskovoyu ta Varshavoyu, 1654–1665, Instytut istoriyi Ukrayiny, Kyyiv 2001.
• Hrycak J., Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Jabłoński K., Archetypy cywilizacyjne Rosji, „Przegląd Strategiczny” 2014, nr 8.
• Jakowenko N., Druga strona lustra: Z historii wyobrażeń i idei na Ukrainie XVI–XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
• Kłoczowski J., Europa Środkowo-Wschodnia i jej miejsce w Europie, „Roczniki Insty-tutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2007, nr 5.
• Kłoczowski J., Unia brzeska, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 2, red. J. Kłoczowski, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Kłoczowski J., Unia polsko-litewska, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 2, red. J. Kłoczowski, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Kłoczowski J., Wprowadzenie, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1, red. J. Kłoczowski, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
• Lazari A. de, O mentalnościowych korzeniach euroazjatyzmu, [w:] Między Europą a Azją: Idea Rosji–Eurazji, Wydawnictwo UMK, red. S. Grzybowski, Toruń 1998.
• Moczulski L., Narodziny Międzymorza, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2007.
• Nagielski M., Rywalizacja Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim o dominację w Europie Środkowo-Wschodniej w XVI–XVII w., „Sensus Historiae” 2013, nr 11.
• Nowak A., Od imperium do imperium: Spojrzenia na historię Europy Wschodniej, Wydawnictwo „Arcana”, Kraków 2004.
• Paruch W., Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego (1926–1939), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.
• Pietrzyk-Reeves D., Ład rzeczypospolitej: Polska myśl polityczna XVI wieku a klasycz-na tradycja republikańska, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012.
• Podhorodecki L., Sicz Zaporoska, Książka i Wiedza, Warszawa 1978.
• Podraza A., Co należy rozumieć pod pojęciem „Europa Środkowa” na przełomie XX I XXI wieku, [w:] Europa Środkowa – nowy wymiar dziedzictwa: Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 1-2 czerwca 2001, red. J. Purchla, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2002.
• Rak K., Federalizm or Force: A Sixteenth-Century Project for Eastern and Central Eu-rope, [b.p.], http://www.ruf.rice.edu.
• „Rocznik Statystyki Międzynarodowej” 2018.
• Rzeczpospolita Obojga Narodów jako obszar gospodarczy: 450. rocznica unii lubel-skiej, PIE, Warszawa 2019.
• Rzewuski P., I RP – państwo minimalne?, 1 VII 2017, http://www.teologiapolityczna.pl.
• Rzewuski P., II RP: mocarstwo z przymusu, 24 IX 2016, http://www.histmag.org.
• Sima M., Geopolityczne znaczenie idei Wielkich Węgier, „Przegląd Geopolityczny” 2019, nr 28.
• Stephen R. C., Pogańskie imperium: Litewska dominacja w Europie środkowowschod-niej 1295–1345, Wydawnictwo Napoleon V, Warszawa 2017.
• Strona internetowa portalu „Liga”, http://www.file.liga.net, [Najnowsze informacje do-tyczące Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Wspól-nej Przestrzeni Gospodarczej].
• Szczupak A., Wilczyński K., Kościół greckokatolicki a wpływ cywilizacji łacińskiej na Ukrainie, „Przegląd Geostrategiczny” 2014, nr 9.
• Szubska R., Wariacje środkowoeuropejskie: O różnorodności i wspólnocie, [w:] Róża wiatrów Europy, red. A. Tyszka, Oficyna Naukowa Instytutu Socjologii Uniwersytetu War-szawskiego, Warszawa 1999.
• Tyszkowski K., Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 r, Towarzystwo Naukowe, Lwów 1927.
• Wasiuta O., „Russki mir” jako narzędzie imperialnej polityki Kremla, „Przegląd Geo-polityczny” 2017, nr 21.
• Wóycicki K., Konstruowanie Europy Środkowej (geopolityczne znaczenie regionu), http://kazwoy.wordpress.com.
• Zapałowski A., Ukraina jako strefa buforowa Rosji, „Przegląd Geopolityczny” 2019, nr 30.
• Zernack K., Polska i Rosja: Dwie drogi w dziejach Europy, Wiedza Powszechna, War-szawa 2000.
• Żegota K., Koncepcja klinów geopolitycznych. Próba rozstrzygnięć terminologicznych, „Przegląd Geopolityczny” 2018, nr 26.

Identifiers

DOI

10.17951/we.2020.6.1.151-171