Działalność społeczno-polityczna Ukraińców w Polsce w okresie tzw. karnawału „Solidarności” (ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza Zachodniego)

• Authors: Arkadiusz Słabig

Title variants

EN

Sociopolitical activity of Ukrainians in Poland in time of “Solidarity” Carnival (with particular attention to Western Pomerania)

Abstracts

EN

The Ukrainian community in Poland, remembering the breakthrough in the nationalities policies that occurred in the years 1956–1958, attempted to benefit from the political turning points that took place in the following decades. The social activists, acting on behalf of their compatriots, sought to undo the effects of the Operation Vistula by: obtaining consent for mass returns to the South-East of the country, reclaiming the lost property, full reconstruction of the Greek Catholic Church, protection of the Ukrainian cultural heritage, and development of education with the Ukrainian language of instruction. Unsuccessful attempts at implementing these postulates were already made in the years 1968–1971. The 1970s, despite initial appearances of renewal of political life, were perceived by the Ukrainians as a time of further regress in their position. Ukrainian system of education rapidly dwindled, the voivodship structures of the Ukrainian Socio-Cultural Association (US-CA ) were cancelled, and the traditional place names in the Polish-Ukrainian borderland were Polonized. Ukrainian activists decided to once again profit from the specific atmosphere of the period 1980-1981, favourable to grassroots societal activity, and implement the most significant postulates of their community (petitions formulated in Przemyśl and Szczecin). They firmly responded to the attempts by the communist authorities to discredit the Ukrainian minority on the nationalistic basis (case of the Member of Parliament Włodzimierz Oliwa). The younger generation attempted to form their own student organization modelled on the Independent Students’ Association. These efforts failed with the authorities’ refusal and imposition of the Martial Law. A lasting achievement of the period of so called “Solidarity” Carnival were fully legal Ukrainian Sections within the licensed student organizations (SZSP/ZSP), reconstruction of the voivodship structures of the US-CA, and improvement of their office housing conditions. It was a convenient starting point for the Ukrainian activists to take active part in the political transformation during the years 1989–1990.

PL

Społeczność ukraińska w Polsce, pamiętając przełom w polityce narodowościowej jaki nastąpił w latach 1956–1958, starała się wykorzystać do poprawy własnego bytu przesilenia polityczne w Polsce mające miejsce w następnych dekadach. Działacze społeczni występując w imieniu swoich rodaków starali się przekreślić skutki akcji „Wisła” poprzez: uzyskanie zgody na masowe powroty na południowy wschód kraju, rewindykację utraconego majątku, pełną odbudowę Kościoła greckokatolickiego, ochronę ukraińskiego dziedzictwa kulturowego i rozbudowę szkolnictwa z ukraińskim językiem nauczania. Nieudane próby realizacji tych postulatów podejmowano już w latach 1968–1971. Lata 70., mimo początkowych pozorów odnowy życia politycznego, były postrzegane przez Ukraińców jako czas dalszego regresu w ich położeniu. Szybko kurczyło się „ukraińskie” szkolnictwo, zlikwidowano struktury wojewódzkie Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a także dokonano polonizacji tradycyjnego nazewnictwa miejscowości na polsko-ukraińskim pograniczu. Specyficzną atmosferę okresu 1980–1981, sprzyjającą oddolnej aktywności społecznej, działacze ukraińscy postanowili ponownie wykorzystać do realizacji najbardziej istotnych postulatów swego środowiska (petycje opracowane w Przemyślu i Szczecinie). Zdecydowanie reagowali na podejmowane przez władze komunistyczne próby wykorzystania wątków nacjonalistycznych do dyskredytacji mniejszości ukraińskiej (sprawa posła Włodzimierza Oliwy). Młodsze pokolenie podjęło próbę stworzenia własnej organizacji studenckiej wzorowanej na Niezależnym Zrzeszeniu Studentów. Wysiłki te zakończyły się fiaskiem wraz z odmową władz i wprowadzeniem stanu wojennego. Trwałym osiągnięciem z okresu tzw. karnawału „Solidarności” i późniejszej wymuszonej stabilizacji było powstanie w pełni legalnych ukraińskich sekcji w ramach koncesjonowanych organizacji studenckich (SZSP/ZSP), a także odbudowa struktur wojewódzkich UTSK i poprawa bazy lokalowej. Był to dla ukraińskich działaczy społecznych dogodny punkt wyjścia do wzięcia aktywnego udziału w transformacji ustrojowej w latach 1989–1990.

Keywords

EN

Ukrainian minority; so called “Solidarity” Carnival; Western Pomerania; Ukrainian youth movement; Ukrainian Socio-Cultural Association

PL

mniejszość ukraińska; tzw. karnawał „Solidarności”; Pomorze Zachodnie; ukraiński ruch młodzieżowy; Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne

• Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego
• Journal: Przegląd Zachodniopomorski
• Year: 2021
• Volume: 36
• Pages: 325-349

Dates

published

2021

Contributors

author

Arkadiusz Słabig

• Instytut Historii Akademii Pomorskiej w Słupsku

References

• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku (dalej: AIPN Bi), Akta sprawy obiektowej o kryptonimie „Beskid” prowadzonej Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej/Wojewódzkim Urzędzie Spraw Wewnętrznych w Olsztynie, sygn. 066/515, Meldunek operacyjny w sprawie ulotki antypaństwowej z 3 września 1981 r., k. 33–34.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Szczecinie (dalej: AIPN Sz), Materiały sprawy operacyjnego sprawdzenia kryptonim „Podróżnik”, sygn. 0011/155, Doniesienie TW ps. „Edmund”, 20 III 1976, k. 101.
• Tamże, Materiały z kwestionariusza ewidencyjnego kryptonim „Łemek" dot. Bazylego Kobelaka, sygn. 0011/1855, Meldunek o założeniu kwestionariusza ewidencyjnego krypt. „Łemek” z 30 grudnia 1985, k. 7.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN), Materiały Departamentu III MSW dotyczące mniejszości ukraińskiej (1975–1983), sygn. 003172/5/3, Analiza materiałów operacyjnych zgromadzonych w sprawach operacyjnego sprawdzenia o kryptonimach „Czwórka” i „Sława” charakteryzujących grupę aktywistów nacjonalistycznych z przemyskiego środowiska mniejszości narodowej z 10 stycznia 1981 roku, k. 145–156.
• Tamże, Materiały Wydziału Spraw Społeczno-Administracyjnych Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku, sygn. 299/191, t. 2, Pismo ZG UTSK do Tymczasowej Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego z 18 września 1982, k. 10.
• Tamże, Materiały Wydziału Spraw Społeczno-Administracyjnych Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku, sygn. 299/191, t. 2, List otwarty Prezydium ZG UTSK z 27 lutego 1982 r., k. 255.
• Tamże, Materiały Departamentu Społeczno-Administracyjnego na temat Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, sygn. 1585/7112, Informacja o aktualnej sytuacji społeczno-kulturalnej w UTSK z lutego 1984 r., k. 134.
• Drozd, Roman, Polityka władz wobec ludności ukraińskiej w Polsce w latach 1944–1989. Warszawa: Tyrsa, 2001.
• Dudra, Stefan Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w obszarze polityki wyznaniowej oraz polityki narodowościowej Polski Ludowej i III Rzeczypospolitej. Warszawa: Scholar, 2019.
• Hałagida, Igor, „Nieznane dzieciństwo Anny Walentynowicz”, Pamięć.pl (2016), 7/8: 47–50.
• Tenże, „Odnowienie nabożeństw greckokatolickich w Polsce (1956–1957). Rekonstrukcja zdarzeń i próba nowego spojrzenia”. W: Polska. Ukraina. Osadczuk, red. Bogumiła Berdychowska, Olga Hnatiuk. 258–283. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2007.
• Hryckowjan, Jaroslaw, Bez wyny wynuwati. Moje żyttja a ukrajinśkyj studentśkyj ruch u Polszczi 1955–1965. Koszalin: IntroDruk, 2010.
• Tenże, „Z istoriji Koszalinśkoho hurtka USKT(z 1991 roku OUP)–1956-2004”, Ukrajinśkyj Almanach (2005): 67.
• Hytrek-Hryciuk, Joanna, Syrnyk, Jarosław, „Mniejszości narodowe w Polsce wobec fenomenu «Solidarności»”, w: NSZZ „Solidarność”, red. Łukasz Kamiński i Grzegorz Waligóra, 492. T. 7. Wokół „Solidarności”. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2010.
• Kowalewska, Dorota, Semczyszyn, Magdalena, Siedziako, Michał, oprac., W poszukiwaniu przestrzeni wolności. Ukraińcy w Polsce w latach 80. XX wieku. Niepublikowany katalog wystawy (Szczecin: 2020), 6–8 (Materiał udostępniony przez autorów wystawy).
• Kwestia ukraińska w działalności Służby Bezpieczeństwa PRL. Dokumenty i materiały, wstęp i opracowanie Arkadiusz Słabig (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2016), dok. nr 113, Notatka naczelnika Wydziału II Departamentu III MSW na temat tzw. petycji przemyskiej opracowanej przez działaczy UTSK, 18 X 1980, s. 495 – 497.;
• Tamże, dok. nr 117, Analiza materiałów operacyjnych zgromadzonych w sprawach krypt. „Czwórka” i „Sława” dotyczących ukraińskich działaczy społecznych z Przemyśla i nieznanych kolporterów ulotek sporządzona w Wydziale III KWMO w Przemyślu, 10 I 1981, 506–508.
• Tamże, dok. nr 128, Relacja kontaktu operacyjnego SB ps. „Józek” z posiedzenia komisji weryfikacyjnej Zarządu Głównego UTSK z 6 kwietnia 1982 r., s. 532–533.
• Markiewicz, Andrzej, „Ukraińska mniejszość narodowa na terenie województwa słupskiego w latach 1945-1985”, Legionowo: Wyższa Szkoła Oficerska im. Feliksa Dzierżyńskiego,1986, 18 (praca dostępna pod sygnaturą AIPN Gd, 06/106, t. 8).
• „ORKSMN ZSP. Studenci ukraińscy”, Zustriczi, nr 1 – 6 (polskojęzyczny), grudzień 1987, s. 8.
• Słabig, Arkadiusz, Aparat bezpieczeństwa wobec mniejszości narodowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1989. Szczecin: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2008
• Tenże, „«Skoroszyt» u «Krawca». Sprawa Leona Horaka, działacza Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego na tle sytuacji ludności ukraińskiej w powiecie elbląskim w latach 1960–1975”, Rocznik Elbląski XXIV (2012): 270–271.
• Tenże, „Sytuacja jest w naszych rękach”. Działania aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec Ukraińców w latach 1944–1989. Słupsk: Wydawnictwo Akademii Pomorskiej, 2018
• Tenże, „Ukraińcy na Pomorzu Środkowym w latach 1975–1989 – liczebność, rozmieszczenie, działalność społeczno-kulturalna i wyznaniowa”, Słupskie Studia Historyczne 19 (2013): 245, 256.
• Tenże, „«Życie nie lubi próżni operacyjnej». Działalność Służby Bezpieczeństwa w środowisku ukraińskim w województwie olsztyńskim w latach 1975–1979”, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 4(286) (2014): 210–212.
• Stanejko, Bolesław, „Polityczne i administracyjne aspekty nadzoru nad działalnością Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w PRL”, Warszawa: Akademia Spraw Wewnętrznych 1989, Aneks, Pismo Zarządu Koła Miejskiego w Szczecinie do Sejmu, Rady Państwa i Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 6 listopada 1980 r., 151–158 (praca dostępna pod sygnaturą AIPN BU, 1510/2371).
• Syrnyk, Jarosław, Nadzór specjalny Analiza historyczno–antropologiczna działań organów bezpieczeństwa w kwestii tzw. nacjonalizmu ukraińskiego na Podkarpaciu w latach 1947–1989. Wrocław-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2015.
• Tenże, „Ukraiński ruch młodzieżowy w Polsce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku”, Pamięć i Sprawiedliwość 1 (17) (2011): 200.
• Tenże, Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (1956–1990), (Wrocław: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2008), 248–278, 401–402.
• Visnyk. Biuletyn informacyjny Ogólnopolskiego Komitetu Koordynacyjnego Ukraińskich Organizacji Studenckich, nr 2, 1.11.1981, 1-2 (dostępny pod sygnaturą: AIPN Bi, sygn. 066/515).

Identifiers

DOI

10.18276/pz.2021.36-12

Biblioteka Nauki

2034543