Szesnastowieczna republikańska filozofia wolności

• Authors: Dorota Pietrzyk-Reeves

Title variants

EN

Sixteenth Century Republican Theory of Liberty

Abstracts

EN

This article discusses the republican concept of freedom presented in the Polish and not only Polish republican theory of the sixteenth century. The starting point for the discussion is the thesis that the category of freedom in republican theory is closely related to reflection and findings regarding the essence and purpose of the political community referred to in the Roman tradition as civitas libera. Freedom is a derivative of a well-ordered, free political order in which law and virtue play a key role. Analysing the idea of republican liberty through the prism of two contexts: the classical republican tradition and its findings and the socio-political order of Poland-Lithuania it is argued that liberty is closely connected with other key categories of the republican theory, such as res publica, justice, law, virtue, mixed government and citizenship expressed in the ideal vita activa, and only in connection with them is it possible to understand freedom and its conditions. The republican theory of the sixteenth century brings also a unique insight about freedom as non-domination which has been widely discussed by Quentin Skinner and others in recent decades.

PL

Celem tego artykułu jest krótka analiza republikańskiej koncepcji wolności przedstawianej w polskiej i pozapolskiej teorii republikańskiej XVI wieku. Punktem wyjścia rozważań jest teza głosząca, że kategoria wolności w teorii republikańskiej jest ściśle związana z namysłem i ustaleniami dotyczącymi istoty i celu wspólnoty politycznej, określanej w tradycji rzymskiej mianem civitas libera. Wolność jest pochodną dobrze urządzonego, wolnego ładu politycznego, w którym kluczową rolę odgrywa prawo i cnota. Analizując ideę wolności republikańskiej przez pryzmat dwóch kontekstów: klasycznej tradycji republikańskiej i jej ustaleń oraz ładu społeczno-ustrojowego Rzeczypospolitej, wskazuję, że łączy się ona ściśle z innymi kluczowymi dla teorii republikańskiej kategoriami, takimi jak res publica, sprawiedliwość i prawo, cnota, ustrój mieszany oraz obywatelskość, wyrażana w ideale vita activa, i dopiero w połączeniu z nimi możliwe jest ukazanie pełnego rozumienia wolności i jej uwarunkowań.

Keywords

EN

freedom; res publica; republican tradition; virtue; citizenship

PL

wolność; res publica; rzeczpospolita; tradycja republikańska; cnota; obywatelskość

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Filozoficzne
• Year: 2023
• Volume: 71
• Issue: 1
• Pages: 65-89

Dates

published

2023

Contributors

author

Dorota Pietrzyk-Reeves

• Jagiellonian University in Krakow

• https://orcid.org/0000000270809169

References

• [Anonim]. Libera respublica – absolutum dominium – rokosz. W: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego. T. 1–3, wyd. Jan Czubek, t. 2, 403–414, Kraków: Akademia Umiejętności, 1917.
• Arystoteles. Polityka. Tł. Ludwik Piotrowicz. W: Arystoteles. Dzieła wszystkie. T. 6: Polityka; Ekonomika; Retoryka; Retoryka dla Aleksandra; Poetyka; Zachęta do filozofii; Ustrój polityczny Aten; List do Aleksandra Wielkiego; Testament, 25–226. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001.
• Augustyniak, Urszula. „Granice wolności obywatela Rzeczypospolitej w XVI-XVII wieku. Jednostka wobec władzy, prawa i społeczeństwa”. W: Wolność i jej granice. Polskie dylematy, red. Jacek Kloczkowski, Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, 2007.
• Baron, Hans. The Crisis of the Early Italian Renaissance. Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny. Princeton: Princeton University Press, 1966.
• Berlin, Isaiah. „Dwie koncepcje wolności”. Tł. Hanna Bartoszewicz. W: Isaiah Berlin. Cztery eseje o wolności, 178–233. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.
• Bock, Gisela, Quentin Skinner i Maurizio Viroli (red.). Machiavelli and Republicanism. Cambridge–New York: Cambridge University Press, 1990. DOI: https://doi.org/10.1017/ CBO97 80511598463.
• Burckhardt, Jacob. Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia. Tł. Maria Kreczowska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991.
• Constant, Benjamin. „O wolności starożytnych i nowożytnych”. Tł. Zuzanna Kosno. Arka nr 42 (1992): 73–85.
• [Cyceron]. Mowy Marka Tulliusza Cycerona. Tł. Erazm Rykaczewski, t. 2. Paryż: Xięgarnia Luxemburgska, 1870.
• Czubek, Jan (wyd.). Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia. Kraków: Akademia Umiejętności, 1906.
• Fredro, Andrzej Maksymilian. „O wyższości rzeczypospolitej nad monarchią” (fragmenty). Tł. Tadeusz Włodarczyk. W: 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVII wieku. Cz. 1. Wybrał, opracował, wstępem i przypisami opatrzył Zbigniew Ogonowski, 331–337. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.
• Frycz Modrzewski, Andrzej. O poprawie Rzeczypospolitej. Tł. Edwin Jędrkiewicz, oprac. Stanisław Bodniak. Dzieła wszystkie, t. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953.
• Frycz Modrzewski, Andrzej. 1954. Mowy o karze za mężobójstwo. W: Andrzej Frycz Modrzewski. Mowy. Tł. Edwin Jędrkiewicz. Dzieła wszystkie, t. 2, 33–160. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953.
• Goslicius, Laurentius Grimalius. De optimo senatore libri duo. Basilea: apud Leonhardum Ostenium, 1593.
• Górnicki, Łukasz. Droga do zupełnej wolności. W: Łukasz Górnicki. Pisma, oprac. Roman Pollak, t. 2, 475–429. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961.
• Górnicki, Łukasz. Dworzanin polski, oprac. Roman Pollak. Biblioteka Narodowa, seria I, nr 109, Wrocław: Ossolineum, 1954.
• Górnicki, Łukasz. Pisma. T. 1-2, oprac. Roman Pollak. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961.
• Górnicki, Łukasz. Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich. W: Łukasz Górnicki. Pisma, t. 2, 327–474. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961.
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. „Anti-Monarchism in Polish Republicanism in the Seventeenth and Eighteenth Centuries”. W: Republicanism. A Shared European Heritage, red. Martin van Gelderen i Quentin Skinner, vol. 1, 43–60. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. Regina libertas. Wolność w polskiej myśli politycznej XVIII wieku, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2006.
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. „Staropolska koncepcja wolności i jej ewolucja w myśli politycznej XVIII w.” Kwartalnik Historyczny 113, nr 1 (2006): 57–83.
• Hankins, James. „Exclusivist Republicanism and the Non-Monarchical Republic”. Political Theory 38, no. 4 (2010): 452–482. DOI: https://doi.org/10.1177/009059171036.
• Hobbes, Thomas. Leviathan, wyd. Richard Tack. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
• Holmes, George. „The Emergence of an Urban Ideology at Florence c. 1250-1450”. Transactions of the Royal Historical Society 23 (1973): 111–134.
• Kelsen, Hans. O istocie i wartości demokracji. Tł. Felicja Turynowa. Warszawa: Księgarnia Powszechna, 1936.
• Koehler, Krzysztof (red.). Krzysztofa Warszewickiego i Anonima uwagi o wolności szlacheckiej. Humanitas. Studia kulturoznawcze. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010.
• Konopczyński, Władysław. Liberum veto. Studyum porównawczo-historyczne. Kraków: A.S. Krzyżanowski i E. Wende, 1918; reprint fototypiczny: Warszawa: GRAF_IKA Usługi Wydawnicze Iwona Knechta, 2018.
• Lovett, Frank, i Philip Pettit. „Neorepublicanism: A Normative and Institutional Research Program”. Annual Review of Political Science 12 (2009): 11–29.
• Machiavelli, Niccolo. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza. Tł. Krzysztof Żaboklicki. Wstęp Paweł Śpiewak. Kolory Idei – seria pod redakcją naukową Pawła Śpiewaka. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009.
• Opaliński, Edward. Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1995.
• Orzechowski, Stanisław. Fidelis subditus albo O stanie królewskim. Tł. Jan Januszowski, Kraków, 1606. Przedruk w: Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia, wyd. Bolesław Ulanowski, 1–58. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921.
• Petrycy z Pilzna, Sebastian. Przydatki do „Polityki”. W: Sebastian Petrycy z Pilzna. Przydatki do „Ekonomiki” i „Polityki” Arystotelesowej, oprac. Wiktor Wąsik, 123–490. Pisma wybrane, t. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1956.
• Pettit, Philip. „Negative Liberty, Liberal and Republican”. European Journal of Philosophy 1 (1993): 15–38. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1468-0378.1993.tb00022.x.
• Pettit, Philip. Republicanism: A Theory of Freedom and Government. Oxford: Oxford University Press, 1997.
• Pettit, Philip. „Keeping Republican Freedom Simple: On a Difference with Quentin Skinner”. Political Theory 30, no. 3 (June, 2002): 339–356
• Pettit, Philip. On the People’s Terms: A Republican Theory and Model of Democracy. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
• Philp, Mark. „Republicanism and liberalism: On leadership and political order – a review”. Democratization 3, no. 4 (1996): 483–419. DOI: https://doi.org/10.1080/1351034960840 3487.
• Piekarski, Romuald M. „Republikanizm ale jaki? Jakiego republikanizmu nam Polakom potrzeba”, Organizacja Monarchistów Polskich. Portal legitymistyczny, http://www.legitymizm.org/ republikanizm-ale-jaki. Dostęp 4.02.022.
• Piekarski, Romuald M. „Mówca – myśliciel – pisarz humanista, czyli Cyceron o wolności”. Annales Collegii Nobilium Opolienses 5 (2016): 135–175.
• Pietrzyk-Reeves, Dorota. Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004.
• Pietrzyk-Reeves, Dorota. Ład Rzeczypospolitej. Polska myśl polityczna XVI wieku a klasyczna tradycja republikańska. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012.
• Pietrzyk-Reeves, Dorota. „Tradycja republikańska, respublica, republikanizm”. Horyzonty Polityki 4, no. 7 (2013): 47–66.
• Pietrzyk-Reeves, Dorota. Polish Republican Discourse in the Sixteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 2020.
• Rubinstein, Nicolai. „Machiavelli and Florentine Republican Experience”. W: Machiavelli and Republicanism, red. Gisela Bock, Quentin Skinner i Maurizio Viroli, 3–11. Cambridge i New York: Cambridge University Press, 1990. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780 511598 463.
• [Senator anonim]. Deliberacje o królu, panach, radzie i urzędnikach, sejmie i bezkrólewiu. W: Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia, wyd. Bolesław Ulanowski, 107–195. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921.
• Skinner, Quentin. Foundations of Modern Political Thought, vol. 1-2. Cambridge i New York: Cambridge University Press, 1978.
• Skinner, Quentin. Visions of Politics, vol. 2: Renaissance Virtues. Cambridge i New York: Cambridge University Press, 2002.
• Skinner, Quentin. Hobbes and Republican Liberty, Cambridge i New York: Cambridge University Press. 2008.
• Tazbir, Janusz. Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
• Ulanowski, Bolesław (wyd.). Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1921.
• Urwanowicz, Jerzy. „Ideologia a działalność polityczna szlachty w czasach Zygmunta III. Wokół wartości ustrojowych”. W: Między monarchią a demokracją. Studia z dziejów Polski XV-XVIII wieku, red. Anna Sucheni-Grabowska i Małgorzata Żaryn. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1994.
• Villani, Giovanni. Cronica, wyd. Francesco Gherardi Dragomanni. Mediolani: Coen, 1848.
• Walicki, Andrzej. „Trzy patriotyzmy”. W: Andrzej Walicki. Polskie zmagania z wolnością. Widziane z boku. Kraków: Universitas, 2000.
• Warszewicki, Krzysztof. Paradoxa quae etiam diversis locis [et] temporibus semel [et] iterum prodierunt, Cracoviae: Officina Lazari, 1601.
• Wirszubski, Ch[aim]. Libertas as a Political Idea at Rome during the Late Republic and Early Principate. Cambridge: Cambridge University Press, 1968.
• Wolan, Andrzej. De libertate politica sive civilis. O wolności Rzeczypospolitej albo Ślacheckiej. Tł. Stanisław Dubingowicz, wyd. i oprac. Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz. Warszawa: Neriton, 2010.
• Zaborowski, Stanisław. Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich oraz o naprawie królestwa i o kierowaniu państwem. Tł. Henryk Litwin i Jerzy Staniszewski, oprac. Henryk Litwin. Kraków: Arcana, 2005.

Identifiers

DOI

10.18290/rf23711.3

Biblioteka Nauki

31232720