Samotna wyspa czy wolni wśród wolnych? Obraz wolnych republik w dyskursie politycznym Rzeczypospolitej Obojga Narodów

• Authors: Anna Grześkowiak-Krwawicz

Title variants

EN

A Lonely Island or the Free among the Free? The Image of Free Republics in Political Discourse of the Polish-Lithuanian Commonwealth

Abstracts

EN

Researchers have long drawn attention to the deep conviction of the Polish-Lithuanian Commonwealth nobility about the uniqueness of their country and its freedoms. Contrary to what is sometimes believed, it was not an expression of Sarmatian megalomania, which made itself felt in the seventeenth and early eighteenth centuries, this opinion was propagated at least from the middle of the sixteenth century. Nor was it some kind of Polish peculiarity, citizens of other free commonwealths said and probably thought about their freedoms in a similar way. Already in the 15th century, the inhabitants of Florence considered their republic to be unique and extraordinary, precisely because of its freedom. The Venetians, and later the Dutch and the English, assessed their country and freedom in a similar way. The sentence: “there is only one kingdom on earth where freedom has found a home” contrary to appearances does not refer to the Sarmatian Commonwealth, but to Hanoverian England, and its author believed that his homeland was the only country and the British were the only people who can truly say about himself: “we are free.” Noble citizens of Polish Republic entered this discourse early, even before the first free election. The author discusses the history of this discourse in the times of the Polish-Lithuanian Commonwealth, stating that, contrary to the references in the 16th century, and even at the beginning of the 17th century, later references to republics other than the Polish-Lithuanian Commonwealth or ancient republics (especially Rome) were not numerous and quite superficial, their authors generally did not know much about the mentioned countries, but they had no doubts that they share a certain similarity with the Commonwealth, which could be described as a community of freedom. Because this very motif, also important earlier, became dominant in the 17th century and the first half of the 18 century. The crisis and ossification of political reflection, combined with a decrease in interest in the outside world, meant that more extensive references to other countries and their political solutions no longer appeared in noble political discussions. Their participants, however, continued to include their country in a fairly elite community of European republics and still, regardless of all social, religious and political differences, of which they were often unaware, they still considered them their “companions.”

PL

Badacze od dawna zwracali uwagę na głębokie przekonanie szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów o wyjątkowości jej kraju i jej swobód. Wbrew temu, co się czasem sądzi, nie był to wyraz sarmackiej megalomanii, która dała o sobie znać w wieku XVII i na początku XVIII, opinię tę głoszono co najmniej od połowy wieku XVI. Nie była to też jakaś polska osobliwość, podobnie mówili i zapewne myśleli o swoich swobodach obywatele innych wolnych rzeczy-pospolitych. Już w XV wieku mieszkańcy Florencji uważali swoją republikę za jedyną i nadzwyczajną, właśnie z racji panującej w niej wolności. Podobnie swój kraj i panującą w nim wolność oceniali Wenecjanie, a później Holendrzy, a także Anglicy. Zdanie: „jest tylko jedno królestwo na ziemi, gdzie wolność znalazła mieszkanie” wbrew pozorom nie odnosi się do sarmackiej Rzeczypospolitej, ale do hanoweriańskiej Anglii, a jego autor sądził, iż to jego ojczyzna jest jedynym krajem, a Brytyjczycy są jedynym ludem, który prawdziwie może o sobie powiedzieć: „jesteśmy wolni”. Szlacheccy obywatele Rzeczypospolitej wcześnie wpisali się w ten dyskurs, jeszcze przed pierwszą wolną elekcją. Autorka omawia dzieje owego dyskursu w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stwierdzając, że w przeciwieństwie do odwołań w wieku XVI, a nawet w początkach wieku XVII pojawiające się później wzmianki o innych niż własna rzeczpospolita bądź niż republiki antyczne (szczególnie Rzym) były niezbyt liczne i dość powierzchowne, ich autorzy na ogół nie wiedzieli zbyt wiele o przywoływanych krajach, nie mieli jednak wątpliwości, że łączy je z Rzecząpospolitą pewne podobieństwo, które można by określić jako wspólnotę wolności. Bo też ten właśnie motyw, ważny także wcześniej, w wieku XVII i pierwszej połowie wieku XVIII stał się dominujący. Kryzys i skostnienie refleksji politycznej w połączeniu ze spadkiem zainteresowania światem zewnętrznym spowodował, że w szlacheckich dyskusjach politycznych nie pojawiały się już bardziej rozbudowane odwołania do innych krajów i ich rozwiązań ustrojowych. Ich uczestnicy jednak w dalszym ciągu włączali swój kraj w dość elitarną wspólnotę republik europejskich i w dalszym ciągu, nie bacząc na wszelkie różnice społeczne, wyznaniowe, polityczne, z których zresztą często nie zdawali sobie sprawy, uważali je za swoje „towarzyszki”.

Keywords

EN

freedom; res publica; republic; political discussion; Polish-Lithuanian Commonwealth

PL

wolność; res publica; rzeczpospolita; dyskusja polityczna; Rzeczpospolita Obojga Narodów

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Filozoficzne
• Year: 2023
• Volume: 71
• Issue: 1
• Pages: 91-110

Dates

published

2023

Contributors

author

Anna Grześkowiak-Krwawicz

• Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences

• https://orcid.org/0000000207757263

References

• [Anonim]. Absolutum dominium quid sit?. W: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608. T. 1–3, wyd. Jan Czubek, ], t. 2, 409–413. Kraków: Akademia Umiejętności, 1918.
• [Anonim]. An Essay on Liberty and Independency (1747), cyt. za: H[arry] T[homas] Dickinson. Liberty and Property. Political Ideology in Eighteenth-Century Britain. London: Methuen, 1979.
• Armitage, David, Armand Himy i Quentin Skinner (red.). Milton and Republicanism. Cambridge : Cambridge University Press 1995.
• Backvis, Claude. „Jak XVI-wieczni Polacy widzieli Włochy i Włochów”. W: Claude Backvis. Szkice o kulturze staropolskiej. Wybór tekstów i oprac. Andrzej Biernacki. Teksty z języka francuskiego przełożyli: Maria Daszkiewicz, Urszula Dąmbska-Prokop, Elżbieta Jogałła, Jan Prokop, Elżbieta Radziwiłłowa, Zbigniew Raszewski, Julian Rogoziński, Barbara Sosień, Jerzy Stadnicki, Hanna Szymańska, Katarzyna Witwicka, Anna Wolicka, 687–769. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975.
• Bock, Gisela, Quentin Skinner i Maurizio Viroli (red.). Machiavelli and Republicanism. Cambridge–New York: Cambridge University Press, 1990. DOI: https://doi.org/10.1017/ CBO97 80511598463.
• Boczyłowic, Jakub. Orator politicus albo wymowny polityk różne traktujący materyje, Toruń: apud Christian. Laurer., 1699.
• Czubek, Jan (wyd.). Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia. Kraków: Akademia Umiejętności, 1906.
• Czubek, Jan (wyd.). Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego. T. 1–3, Kraków: Akademia Umiejętności, 1917.
• [Dembowski, Sebastian]. Wolność polska rozmową Polaka z Francuzem roztrząśniona, wyd. Teodor Wierzbowski, Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich XVI-XVIII w., z. 21, Warszawa: Druk K. Kowalewskiego, 1904.
• Dunin Karwicki, Stanisław. „De ordinanda republica (O potrzebie urządzenia rzeczypospolitej).” W: Stanisław Dunin Karwicki. Dzieła polityczne z początku XVIII wieku, tł. i oprac. Adam Przyboś i Kazimierz Przyboś, 80-193. Materiały Komisji Historycznej, Polska Akademia Nauk Warszawa/Oddział Kraków, tom 32. Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992.
• Dunin Karwicki, Stanisław. „Egzorbitancyje we wszystkich trzech stanach rzeczypospolitej krótko zebrane”. W: Stanisław Dunin Karwicki. Dzieła polityczne z początku XVIII wieku, tł. i oprac. Adam Przyboś i Kazimierz Przyboś, 21–79. Materiały Komisji Historycznej, Polska Akademia Nauk Warszawa/Oddział Kraków, tom 32. Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992.
• Dzieduszycki, Jerzy. Traktat o elekcyi królów polskich, spisany die 19 Augusti 1707, wyd. z rękopisu Teodor Wierzbowski. Biblioteka zapomnianych poetów i prozaików polskich XVI-XVIII w., z. 23. Warszawa: Druk. K. Kowalewskiego, 1906
• Frycz Modrzewski, Andrzej. O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore, oprac. Mirosław Korolko, Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2003.
• Gelderen, Martin van, i Quentin Skinner (red.). Republicanism: A Shared European Heritage. T. 1–2. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Gilbert, Felix. „The Venetian Constitution in Florentine Political Thought”. W: Florentine Studies. Politics and Society in Renaissance Florence, red. Nicoli Rubinstein, 463–495, London: Faber and Faber, 1968.
• Górnicki, Łukasz. „Droga do zupełnej wolności”. W: Łukasz Górnicki. Pisma. T. 1-2, oprac. Roman Pollak, t. 2, 475–529. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. „«Dzisiaj w całej Europie rzeczompospolitym utrzymać się trudno jest...». Obraz Holandii w polskim piśmiennictwie politycznym XVIII w.” W: O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, red. Marian Mikołajczyk, Józef Ciąga, Piotr Fiedorczyk, Anna Stawarska-Rippel, Tomasz Adamczyk, Andrzej Drogoń, Wojciech Organiściak, Karol Kuźmicz, t. 1, 469–477. Białystok i Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2010.
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. „Noble republicanism in the Polish-Lithuanian Commonwealth (An attempt at description)”. Acta Poloniae Historica 103: 2011: 31– 65.
• Grześkowiak-Krwawicz, Anna. „Respublica Anglorum ou Monarchia Britannica. Les nobles républicains de la Rzeczpospolita (1569–1795) et le modèle de gouvernement anglais”. Philosophical Enquires. Revue des Philosophies Anglophones nr 8 (juin 2017): Le voyage des Républiques anglaises dans l'espace européen aux XVIIe et XVIIIe siècles, sous la direction de Luc Borot et Myriam-Isabelle Ducrocq, 61–77, http://www.philosophicalenquiries.com/.
• Haitsma Mulier, Eco O.G.. The Myth of Venice and Dutch Republican Thought in the Seventeenth Century. Assen: Van Gorcum, 1980.
• Herburt, Jan. Statuta y przywileje koronne z Łacińskiego ięzyka na Polskie przełożone nowym porządkiem zebrane y spisane. Kraków: Mikołaj Szarfenberg, 1570.
• [Jelski, Florian]. V Kazanie obywatelskie przy okopach warszawskich. O dwoistej straży miasta, Warszawa: b.w., 1794.
• Konarski, Stanisław. O skutecznym rad sposobie albo o utrzymywaniu ordynaryinych seymow. T. 1–4. Warszawa: u XX Scholarum Piarum, 1763.
• Konarski, Stanisław. Rozmowa na czym dobro i szczęście Rzeczypospolitej zaległo, Warszawa: u XX Scholarum Piarum, 1757.
• Konopczyński, Władysław. Liberum veto. Studyum porównawczo-historyczne. Kraków: A.S. Krzyżanowski i E. Wende, 1918. Reprint fototypiczny: Warszawa: GRAF_IKA Usługi Wydawnicze Iwona Knechta, 2018.
• Kopia listu od pewnego Polaka będącego w Dreźnie, pisanego do swego przyjaciela (1729). W: Rzeczpospolita w dobie upadku 1700-1740. Wybór źródeł, red. Józef Andrzej Gierowski, 210–213. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1955.
• Koranyi, Karol. „La costituzione di Venezia nel pensiero politica della Polonia (Eta del Rinascimento)”. W: Italia, Venezia e Polonia tra umanesimo e rinascimento, red. Mieczysław Brahmer, 206–214. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967.
• Kot, Stanisław. Venezia vista doi Polacchi nel corso dei secoli. Venezia: Francesco Montuoro, 1947.
• [Leszczyński, Stanisław]. Głos wolny [wolność ubezpieczający] króla Stanisława Leszczyńskiego, wyd. Aleksander Rembowski, Warszawa: Nakładem Świdzińskiego, 1903.
• [Leszczyński, Stanisław]. Przestroga braterska podczas interregnum naszej ojczyzny zamieszaniu stanom Rzeczypospolitej […] podana [1733]. W: Censura Reflexionum Amici ad Amicum. Pismo polityczne w obronie króla Stanisława Leszczyńskiego, wyd. Rafał Niedziela, 21–38. Kraków: Historia Iagellonica, 2007.
• Libiszowska, Zofia. „Problematyka amerykańska w publicystyce Sejmu Czteroletniego i sprawy polskie w opinii Stanów Zjednoczonych”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego I, 45 (1966): 67–91.
• Opaliński, Łukasz. Rozmowa plebana z ziemianinem. W: Łukasz Opaliński. Pisma polskie, wyd. Ludwik Kamykowsk. Warszawa: Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego, 1938.
• Orzechowski, Stanisław. Mowa do szlachty polskiej przeciw prawom i ustawom Królestwa Polskiego uporządkowanym przez Jakuba Przyłuskiego, tł. Jerzy Starnawski. W: Stanisław Orzechowski. Wybór pism, wyd. Jerzy Starnawski, 98-114. Biblioteka Narodowa I, 210. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972.
• Palczowski, Paweł. Status Venetorum, sive Brevis tractatus de Origine et Vetustate Venetorum, Cracoviae: in officina Lazari, 1604.
• Pękosławski, Prokop. Skryptna tych, którzy rokoszu nie pragną a sejmu się napierają, Czubek II, t. 3, s. 294.
• [Pęski, Walenty]. Domina Palatii regina libertas, w: Jan Dębiński, Różne mowy publiczne, sejmikowe i sejmowe. [Częstochowa]: Drukarnia Jasnej Góry Częstochowskiej, 1727, s. 68.
• Pietrzyk-Reeves, Dorota. Ład rzeczypospolitej. Polska myśl polityczna XVI wieku a klasyczna tradycja republikańska. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012.
• Pocock, John Greville Agard. Le moment Machiavélien. La pensée politique florentine et la tradition républicaine atlantique, Tł. Luc Borot. Léviathan. Paris: Presses Universitaires de France, 1997.
• Poniatowski, Stanisław. List ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego województwa, bm. [1744].
• Relacyja o jmci panu marszałku wielgim koronnym. W: Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648–1668. Publicystyka, eksorbitancje, projekty, memoriały, wyd. Stefania Ochmann-Staniszewska. T. 2: 1661–1664, 177–182. Warszawa: Volumen, 1990.
• Respons na egzamen wolności polskiej, Bibl. Czart., rkps 191.
• Respons, w którym się pokazuje, że tradukcyja złośliwa i żadnej w sobie prawy nie mająca [1664], Bibl. Czart., rkps 191.
• Rogers, Daniel T. „Republicanism: the Career of Concept”. The Journal of American History 79, no. 1 (June 1992): 11-38.
• Rostworowski, Emanuel. „La Suisse et la Pologne au XVIIIe siècle”. W: Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIVe au XIXe siècle, red. Aleksander Gieysztor. Genève: Droz, 1964.
• Skarga, Piotr. Kazania sejmowe i wzywanie do pokuty, oprac. Mirosław Korolko, Warszawa: PAX 1999.
• Ślachcica polskiego do rycerskiego koła braciej swej miłej o wybieraniu króla krótka przemowa, w: Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. Jan Czubek, 278-288. Kraków: Akademia Umiejętności, 1906.
• Starowolski, Szymon. Reformacyja obyczajów polskich. Kraków: b.w., 1650.
• Tarnowski, Stanisław. Pisarze polityczni XVI wieku. Wstępem i przypisami opatrzył Bogdan Szlachta. Wyd. 2. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej, Księgarnia Akademicka, 2000.
• Tazbir, Janusz. „Kultura staropolska wobec «wysp dalekich»: Kolumb i Morus”. W: Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa: PWN, 1972.
• Viroli, Maurizio. For Love of Country. An Essay on Patriotism and Nationalism, Oxford: Clarendon Press, 1995.
• [Warszewicki, Krzysztof]. Wenecyja, wyd. Teodor Wierzbowski, Warszawa: Drukarnia Józefa Bergera 1886.
• Warszewicki, Krzysztof. De optimo statu libertatis. O najlepszym stanie wolności. W: Krzysztofa Warszewickiego i Anonima uwagi o wolności szlacheckiej, wyd. Krzysztof Koehler, 124–437. Kraków: Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum” i Wydawnictwo WAM, 2010.
• Wolan, Andrzej. De libertate politica seu civili. O wolności Rzeczypospolitej albo ślacheckiej. Tł. Stanisław Dubingowicz, wyd. Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz. Warszawa: Neriton, 2010.
• Wolność polska dla ewakuacyi wojsk egzotycznych, życzy się brać ad arma defensionis, Biblioteka Kórnicka PAN, rkps 434, k. 340.
• Worst, I.J.H. „Constitution History, and Natural Law: An Eighteenth-Century Political Debate in the Dutch Republic”. W: The Dutch Republic in the Eighteenth Century: Decline, Enlightenment, and Revolution, red. Margaret C. Jacob i Wijnand W. Mijnhardt, 147–169. Ithaca i London: Cornell University Press, 1992.
• Wotton, David (red.). Republicanism, Liberty, and Commercial Society, 1649–1776. Redwood City, CA: Stanford University Press, 1994,
• Wybicki, Józef. Myśli polityczne o wolności cywilnej. Wstęp Emanuel Rostworowski, edycję oprac. Zbigniew Nowak, przekład i komentarz do tekstów łacińskich Zenobia Lidia Pszczółkowska, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.

Identifiers

DOI

10.18290/rf23711.4

Biblioteka Nauki

31232746