Szlachetna amatorka. Akwaforty Anetki Tyszkiewiczówny z albumu Vues de Pologne

• Authors: Ryszard Mączyński

Title variants

EN

A noble amateur. The etchings by Anetka Tyszkiewiczówna from the album Vues de Pologne

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł został poświęcony akwafortom zebranym w albumie Vues de Pologne, dedykowanym Annie (Anetce) Tyszkiewiczównie (1779-1867). Przez całe życie zajmowała się ona amatorsko twórczością artystyczną: rysowaniem, malowaniem, a przede wszystkim projektowaniem, co wycisnęło piętno na założeniach pałacowo-ogrodowych w: Wilanowie, Natolinie, Mokotowie, Jabłonnie i Zatorze. Album powstał jako rezultat – i pamiątka – pobytu w Wiedniu w 1795 r. oraz pobierania wtedy lekcji rysunku i akwaforty u francuskiego malarza Ignacego Duviviera (1758-1832), artysty przyjętego później na członka tamtejszej akademii. W podstawowej wersji zawiera – poza stroną tytułową – dziewięć widoków głównie z Warszawy i jej okolic. Tyszkiewiczówna była autorką wszystkich rysunkowych wzorów, jak też przeniesienia ich na płyty, z których powstały odbitki. W pracach tych wyraźnie przedkładała motywy pejzażowe nad wedutowe. Starała się oddawać nastrój chwili, poprzez żywą, energiczną kreskę oraz silne kontrasty walorowe. Komponowała widoki sentymentalne, subiektywne w sposobie ujęcia, bez dbałości o dokładność i realizm w odwzorowaniu rzeczywistości. Możliwe zresztą, że tę ostatnią cechę spotęgowało tworzenie wzorów z pamięci, w Wiedniu, w znacznym oddaleniu od wyobrażanych miejsc. Oceniając wartość artystyczną prac Tyszkiewiczówny – a pod względem techniki wykonania nie różnią się one wcale od dzieł nauczyciela – należy pamiętać, że są juweniliami, gdyż autorka miała zaledwie szesnaście lat. Sporządzone przez nią płyty zostały powtórnie wykorzystane na początku XIX wieku w celach komercyjnych: sześć spośród dziewięciu akwafort ozdobiło wydanie „Kalendarzyka Politycznego, Chronologicznego i Historycznego” na rok 1811, drukowanego nakładem Jana Ludwika Kocha. Na podstawie znacznej liczby odbitek – tych z 1795, jak też tych z 1811 r. – pozostających w kolekcjonerskim obiegu można wnosić o wyjątkowej jak na amatorkę popularności tej części jej dorobku. Ale po tym młodzieńczym doświadczeniu nigdy już później Anna z Tyszkiewiczów – primo voto Potocka, secundo voto Dunin-Wąsowiczowa – do techniki akwaforty nie powróciła.

EN

The article is devoted to the etchings collected in the album Vues de Pologne, dedicated to Anna (Anetka) Tyszkiewiczówna (1779-1867). Throughout her life, she was involved in amateur artistic work: drawing, painting and, above all, design, which left its mark on the palace and garden layouts in Wilanów, Natolin, Mokotów, Jabłonna and Zator. The album was created as a result and as a memoir of her stay in Vienna in 1795. At that time she took drawing and etching lessons from the French painter Ignace Duvivier (1758-1832) – an artist that was later accepted as a member of the local academy. Apart from the title page, in its basic version the album contains nine views mainly of Warsaw and its surroundings. Tyszkiewiczówna was the author of all the drawing patterns, she also transferred them onto the printing plates. In these works she clearly preferred landscape motifs over vedutas. She tried to reflect the mood of the moment through a lively, energetic line and strong value contrasts. She composed sentimental, subjective landscapes with little care for accuracy or realism in the representation of reality. It is also possible that the latter feature was intensified by the recreation of patterns from her memory, in Vienna, far away from the portrayed places. Evaluating the artistic value of her works-in terms of the technique used they do not differ at all from the works of her teacher-one should remember that they are juvenile works since the author was only sixteen at that time. Her plates were reused at the beginning of the 19th century for commercial purposes – six out of nine etchings adorned the 1811 edition of “The Political, Chronological and Historical Calendar”, printed by Jan Ludwik Koch. On the basis of the considerable number of prints in collectors’ circulation-those from 1795 as well as those from 1811-it is possible to conclude that this part of her work is exceptionally popular for an amateur. But after this youthful experience, Anna née Tyszkiewicz, primo voto Potocka, secundo voto Dunin-Wąsowiczowa, never returned to the etching technique.

Keywords

PL

grafika; akwaforta; pejzaż; weduta; artysta amator; Anna (Anetka) z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa; Ignace Duvivier; sztuka polska przełomu XVIII i XIX wieku; grafika; akwaforta; pejzaż; weduta; artysta amator; Anna (Anetka) z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa; Ignace Duvivier; sztuka polska przełomu XVIII i XIX wieku

EN

drawing; etching; landscape; veduta; amateur artist; Anna (Anetka) Potocka-Wąsowiczowa née Tyszkiewicz; Ignace Duvivier; Polish art at the turn of the 18th and 19th centuries

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2020
• Volume: 68
• Issue: 4
• Pages: 39-78

Dates

published

2020-08-25

Contributors

author

Ryszard Mączyński

• Nicolaus Copernicus University in Toruń

• https://orcid.org/0000-0002-2961-1329

References

• Aleksandrowicz, Alina. „Maria Wirtemberska”. Pisarze polskiego Oświecenia, red. Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew Goliński, t. 3, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ss. 653-683.
• Bartczakowa, Aldona. Franciszek Maria Lancii 1799-1875. Budownictwo i Architektura, 1954.
• Batowski, Zygmunt. „Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie. Dzieje budowy i dekoracji w XVIII wieku”, oprac. Natalia Batowska, Rocznik Historii Sztuki, vol. 1, 1956, ss. 305-368.
• Batowski, Zygmunt. „Tyszkiewicz Anna (Annette)”. Ulrich Thieme, Felix Becker. Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. Hans Vollmer, Bd. 33, Ernst Arthur Seemann Verlag, 1939, s. 517.
• Bénézit, Emmanuel. Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs et graveurs de tous les temps et du tous les pays par un groupe d’écrivains spécialistes français et étrangers, vol. 3, Librairie Gründ, 1955; vol. 10, Librairie Gründ, 1976.
• Bernatowicz, Aleksandra. „Norblin de la Gourdaine Jan Piotr”. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 6, red. Katarzyna Mikocka-Rachubowa i Małgorzata Biernacka, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1998, ss. 110-127.
• Bernatowicz, Aleksandra. „Potocka Anna Maria”. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 7, red. Urszula Makowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2003, ss. 433-434.
• Bernatowicz, Tadeusz. „Abrysy i planty ogrodnika warszawskiego Carla Georga Knackfussa”. Arx Felicitatis. Księga ku czci profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin od przyjaciół, kolegów i współpracowników. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2001, ss. 411-423.
• Bołoz Antoniewicz, Jan. Katalog wystawy sztuki polskiej od roku 1764 do 1886. Dyrekcja Powszechnej Wystawy Krajowej, 1894.
• Carus, Carl Gustav. „Dziewięć listów o malarstwie pejzażowym”. Tłum. Anna Palińska. Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, oprac. Elżbieta Grabska i Maria Poprzęcka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, ss. 338-352.
• C[zartoryska], I[zabela]. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Wilhelm Bogumił Korn, 1805.
• Estreicher, Karol. Bibliografia polska XIX wieku. Wyd. 2, t. 15: Katalogi, red. Anna Klinger i Zofia Otczykowa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1991.
• Falkowski, Juliusz. Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, t. 1, Poznań: Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1877.
• Grochulska, Barbara. „Potocki Stanisław Kostka”. Polski słownik biograficzny, t. 28, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1984-1985, ss. 158-170.
• Grońska, Maria, i Maria Ochońska. Zbiory Pawlikowskich. Katalog, red. Tadeusz Solski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1960.
• Gutowska-Dudek, Krystyna. Rysunki z wilanowskiej kolekcji Potockich w zbiorach Biblioteki Narodowej. Katalog, t. 1, Biblioteka Narodowa, 1997; t. 3, Biblioteka Narodowa, 2002.
• Gutowska-Dudek, Krystyna, „Zbiór rysunków z dawnej kolekcji wilanowskiej w Bibliotece Narodowej w Warszawie”. Studia Wilanowskie, t. 7, 1981, ss. 39-64.
• Jakimowicz, Irena. Pięć wieków grafiki polskiej. Muzeum Narodowe w Warszawie, 1997.
• Jaroszewski, Tadeusz Stefan. O siedzibach neogotyckich w Polsce. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981.
• Jaroszewski, Tadeusz Stefan. „Puławy w okresie klasycyzmu”. Teka konserwatorska, z. 3: Puławy, red. Stanisław Lorentz, Wydawnictwo Arkady, 1962, ss. 64-86.
• Jaworska, Jadwiga, „Widoki Mazowsza. Materiały ikonograficzne w malarstwie, rysunku, grafice. Katalog”. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, t. 12, 1968, ss. 213-367.
• Kalendarzyk Polityczny, Chronologiczny i Historyczny, t. 10, 1809.
• Kalendarzyk Polityczny, Chronologiczny i Historyczny, t. 12, 1811.
• Kamińska-Krassowska, Halina. „Lesseur Wincenty de”. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 5, red. Janusz Derwojed, Wydawnictwo Krąg, 1993, ss. 62-64.
• Kamińska-Krassowska, Halina. Miniatury Wincentego Lesseura i Walerii Tarnowskiej z dawnej kolekcji Tarnowskich z Dzikowa w zbiorach Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Katalog wystawy = Miniaturen von Wincenty Lesseur und Waleria Tarnowska aus der ehemaligen Tarnowski-Sammlung in Dzików in Polenmuseum Rapperswil. Ausstellungskatalog. Zamek Królewski w Warszawie, 1994.
• Kamińska-Krassowska, Halina. „Wincenty de Lesseur – życie i działalność”. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, t. 13, nr 2, 1969, ss. 145-259.
• Kołaczkowski, Julian. Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce zamieszkałych lub czasowo w niej przebywających, od najdawniejszych do najnowszych czasów, jako przyczynek do historii sztuk pięknych w Polsce. Lwów, Towarzystwo im. Szewczenki, 1874.
• Kotkowska-Bareja, Hanna. Pomnik Poniatowskiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971.
• Kozakiewicz, Stefan. Warszawskie wystawy sztuk pięknych w latach 1819-1845. Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1952.
• Krakowski, Piotr. „Z zagadnień polskiego malarstwa krajobrazowego w I połowie wieku XIX. (Teoria i twórczość)”. Folia Historiae Artium, t. 13, 1977, ss. 125-146.
• Kraszewski, Józef Ignacy. Catalogue d’une collection iconographique polonaise, composée des dessins originaux, gravures, xylographies, lithographies, illustrant l’histoire, la géographie, antiquités, costumes, moeurs, armes, meubles etc. de l’ancienne Pologne, de ses provinces et pays limitrophes. Dresden, Imprimerie de Hellmuth Henkler, [1865].
• Kraushar, Aleksander. „Burboni na wygnaniu w Mitawie i Warszawie. Kartka historyczna (1798-1805)”. Tygodnik Ilustrowany, t. 39, nr 36, 1897, ss. 703-704; nr 39, ss. 757-759; nr 40, ss. 783-784; nr 41, ss. 810-811; nr 46, ss. 901-903; nr 52, ss. 1030-1032.
• Krejča, Aleš. Techniki sztuk graficznych. Podręcznik metod warsztatowych i historii grafiki artystycznej. Tłum. Andrzej Dulewicz, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1984.
• Kwiatkowska, Maria Irena. Pałac Tyszkiewiczów. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Kwiatkowska, Maria Irena, i Marek Kwiatkowski. „Pałace Tyszkiewiczów i Uruskich”. Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, red. Jerzy Miziołek, Uniwersytet Warszawski, 2003, ss. 217-236.
• „Ligber Jan”. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 5, red. Janusz Derwojed, Wydawnictwo Krąg, 1993, s. 94.
• Lorentz, Stanisław. „Działalność Stanisława Kostki Potockiego w dziedzinie architektury”. Rocznik Historii Sztuki, t. 1, 1956, ss. 450-501.
• Lorentz, Stanisław. Natolin. Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1948.
• Łoza, Stanisław. Architekci i budowniczowie w Polsce. Budownictwo i Architektura, 1954.
• Maroszek, Józef. „Sentymentalny park Vocluse pod Białymstokiem założony w 1767 roku”. Białostocczyzna, t. 7, nr 2, 1992, ss. 5-8.
• Maternicki, Jerzy. „Kraushar Aleksander”. Polski słownik biograficzny, t. 15, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1970, ss. 241-244.
• Mączyński, Ryszard. „Dom Gotski w Bażantarni pod Białymstokiem. Kilka uwag na marginesie ustaleń Józefa Maroszka”. Zapiski Historyczne, t. 83, nr 2, 2018, ss. 217-242.
• Mączyński, Ryszard. „«Got do Arkadii potrzebny». Rozważania o nurcie neogotyckim w polskiej architekturze doby klasycyzmu”. Sztuka i Kultura, t. 4, 2016, ss. 129-199.
• Mączyński, Ryszard. “Gothic Revival in Polish Classical Architecture”. The Middle Ages: Narratives of Art, red. JarosławWenta, współred. Claire Orenduff i Magdalena Kopczyńska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2019, ss. 159-216.
• Mączyński, Ryszard. „Pałac w Walewicach i pałac w Małej Wsi, czyli rozważania o tym, jak w opinii potomnych uczeń zawłaszczył dzieła swego mistrza: Stanisława Zawadzkiego”. Sztuka i Kultura, t. 3, 2015, ss. 113-242.
• Mączyński, Ryszard. „Zawadzki i Kamsetzer – dowód przyjaźni i współpracy architektów. Rozważania o warszawskich pałacach Tyszkiewiczów i Raczyńskich”. Sztuka i Kultura, t. 5, 2017-2018 (w druku).
• Melbechowska-Luty, Aleksandra. Mali mistrzowie polskiego pejzażu XIX wieku. Wydawnictwo Neriton, 1997.
• Mościcki, Henryk. Białystok. Zarys historyczny. Magistrat m. Białegostoku, 1933.
• Nagler, Georg Kaspar. Neues allgemeines Künstler-Lexicon, oder Nachrichten von dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupferstecher, Formschneider, Lithographen, Zeichner, Medailleure, Elfenbeinarbeiter, etc., t. 19, München, Ernst August Fleischmann Verlag, 1849.
• Okońska, Alicja. Żywoty pań malujących. Nasza Księgarnia, 1981.
• Pawłowska, Magdalena. „O portretach polskich Angeliki Kauffmann”. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, t. 13, nr 2, 1969, ss. 73-144.
• Polanowska, Jolanta. Stanisław Kostka Potocki (1855-1821). Twórczość architekta amatora przedstawiciela neoklasycyzmu i nurtu „picturesque”. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk – Liber pro Arte, 2009.
• Potocka, Anna. Mémoires de la Comtesse Potocka, publié par C. Stryienski, Paris, Librairie Plon, 1897.
• Potocka, Anna. Voyage d’Italie (1826-1827), publié par C. Stryienski, Paris, Librairie Plon, 1899.
• Potocka-Wąsowiczowa, Anna. Wspomnienia naocznego świadka, oprac. B. Grochulska, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.
• „Potocka z Tyszkiewiczów Anna Maria”. Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 6: Oświecenie. Cz. 1. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970. 58-60.
• Rabska, Zuzanna. „Bersohn Mathias”. Polski słownik biograficzny, t. 1, Polska Akademia Umiejętności, 1935, ss. 469-470.
• Rastawiecki, Edward. Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej pracujących. Poznań, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1886.
• Ruszczycówna, Janina. „Grassi Josef”. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1975, ss. 459-466.
• Smoleńska, Barbara. „Potocki Aleksander”. Polski słownik biograficzny, t. 27, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1982, ss. 756-759.
• Sobaszek, Wacław. „Carl Gustav Carus na rozstaju dróg romantyzmu”. Tematy, tradycje i teorie w sztuce doby romantyzmu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, ss. 253-325.
• Sroczyńska, Krystyna. Podróże malownicze Zygmunta Vogla. Oficyna Wydawnicza Auriga – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1980.
• Sroczyńska, Krystyna. Zygmunt Vogel, rysownik gabinetowy Stanisława Augusta. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1969.
• Sulerzyska, Teresa. Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2: Miejscowości różne. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne, plany i widoki z XVIII i XIX wieku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.
• Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku. Katalog wystawy jubileuszowej w stulecie powstania Muzeum 1862-1962, t. 2: Od wieku Oświecenia do połowy XX wieku. Muzeum Narodowe w Warszawie, 1962.
• Tessaro-Kosimowa, Irena. Warszawa w starych albumach. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
• Thieme, Ulrich, i Felix Becker. Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, red. Ulrich Thieme, t. 10, Ernst Arthur Seemann Verlag, 1914.
• Treydel, Renate. „Duvivier Ignace”. Allgemeines Künstler Lexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. 31, Klaus Gerhard Saur Verlag, 2002, ss. 328-329.
• Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780-1880. Katalog. Muzeum Narodowe w Warszawie, 1964.
• „Wirtemberska z Czartoryskich Maria Anna”. Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 6: Oświecenie, cz. 1, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, ss. 424-430.
• Zienkowska, Krystyna. „Koch Jan Ludwik”. Polski słownik biograficzny, t. 13, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1967-1968, ss. 176-178.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2020.68.4-2