O reminiscencjach konfliktu o ordynację ostrogską w sztuce kręgu Jana Klemensa Branickiego

• Authors: Krzysztof Gombin

Title variants

EN

The reminiscences of the conflict over the Ostrogski Ordination in the art of Jan Klemens Branicki’s circle

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Rzeźba z klatki schodowej białostockiego pałacu Jana Klemensa Branickiego, najczęściej określana jako Rotator („Obracający się”) albo Arrotino („Ostrzący nóż”), według nowszych badań mogła przedstawiać jednego z rzymskich bohaterów (Windycjusza, Milichusa, czy też Feniusza Rufusa), który podczas wykonywania swojej pracy podsłuchał spiskowców i tym samym udaremnił ich knowania. Miała to być aluzja do roli hetmana Jana Klemensa Branickiego (fundatora rzeźby) we współczesnych mu wydarzeniach – konfliktu o ordynację ostrogską. Tezę tę potwierdzają rękopiśmienne satyry, powstałe w związku ze sporem o ordynację (Łysa rada kolbuszowska oraz Scena tragiczno-komiczna...), których Branicki jest jednym z głównych bohaterów. W Scenie tragiczno-komicznej podział ordynacji przedstawiony został jako spisek przeciwko Rzeczypospolitej, który odkrył i zbrojnie spacyfikował hetman Branicki. Działania te rozpoczął samodzielnie podczas nieobecności w Rzeczypospolitej króla, stając się najważniejszą osobą w kraju i jego mężem opatrznościowym, a dokończył, współdziałając z powracającym monarchą. Białostocki Rotator może więc być odnoszony do Branickiego, ukochanego syna ojczyzny, lojalnego poddanego oraz wielkiego wodza, który zapobiegł wojnie domowej. W publicystyce związanej ze sporem o ordynację ostrogską Branicki porównywany był także do swego przodka – hetmana Stefana Czarnieckiego, gdyż podobie jak on miał uchronić Rzeczpospolitą od wewnętrznego konfliktu. Stefan Czarniecki to bohater w Białymstoku bardzo popularny, często przedstawiany na zamawianych przez Branickiego rzeźbach i obrazach. W rzeczywistości Branicki nie miał poważniejszych zasług jako hetman i dopiero z perspektywy sporu o ordynację ostrogską i kreowania go wówczas na wielkiego wodza i męża opatrznościowego kultywowanie pamięci o Stefanie Czarnieckim zyskiwało szczególny wymiar.

EN

According to more recent research, the sculpture from the staircase of Jan Klemens Branicki’s palace in Bialystok, most often referred to as Rotator (“Rotating”) or Arrotino (“Knife Grinder”) may have depicted one of the Roman heroes (Vindictius, Milichus or Fenius Rufus) who, while doing his job, overheard the conspirators and thus thwarted their scheming. It was supposed to be an allusion to the role of Hetman Jan Klemens Branicki (the founder of the sculpture) in the contemporary events – the conflict over the Ostrogski Ordination. This thesis is confirmed by handwritten satires, created in connection with the dispute over the ordination (Łysa rada kolbuszowska [The Bald Council of Kolbuszowa] and Scena tragiczno-komiczna na… [A Tragicomical Scene]), of which Branicki is one of the main characters. In Scena tragiczno-komiczna na, the division of the ordination was presented as a conspiracy against the Polish-Lithuanian Commonwealth, which was discovered and pacified by Hetman Branicki and his army. He started these actions on his own during the king’s absence, becoming the most important person in the country and the man of the moment, and then completed them in cooperation with the returning monarch. Thus, the Rotator from Białystok can be referred to Branicki, the beloved Polish son, a loyal subject and a great military leader who prevented civil war. In the journalistic texts related to the dispute over the Ostrogski Ordination, Branicki was also compared to his ancestor, Hetman Stefan Czarniecki, as similarly to him, he would prevent the Polish-Lithuanian Commonwealth from the internal conflict. Stefan Czarniecki is a very popular character in Białystok, often depicted in sculptures and paintings ordered by Branicki. In fact, Branicki did not have any serious merits as a hetman; it was only from the perspective of the dispute over the ordination and his portrayal as a great leader and the man of the moment that the cultivation of the memory of Stefan Czarniecki gained a special importance.

Keywords

PL

ordynacja ostrogska; Jan Klemens Branicki; pałac w Białymstoku; białostocki Rotator; ordynacja ostrogska; Jan Klemens Branicki; pałac w Białymstoku; białostocki Rotator

EN

Ostrogski Ordination; Jan Klemens Branicki; Palace in Białystok; Rotator of Białystok

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2020
• Volume: 68
• Issue: 4
• Pages: 191-203

Dates

published

2020-08-25

Contributors

author

Krzysztof Gombin

• The John Paul II Catholic University of Lublin, Faculty of Humanities

• https://orcid.org/0000-0002-0097-2518

References

• Buchwald-Pelcowa, Paulina. Satyra czasów saskich, Ossolineum, 1969.
• Czeppe, Maria. Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha 1750-1763, Wydawnictwo Neriton, 1998.
• Długosz, Józef. „Transakcja kolbuszowska 1753 i jej skutki społeczno-polityczne”. Z dziejów kryzysu państwowości polskiej u schyłku XVII wieku i w XVIII wieku. Postulaty badawcze, red. Aleksandra Skrzypietz, Jacek Kurek, Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „Rococo”, 1997, ss. 25-26.
• Dziubecki, Tomasz. „Rotator w Wersalu Podlaskim”. Artyści włoscy w Polsce XV-XVIII wiek, Wydawnictwo DiG, 2004, ss. 657-660.
• Dziubecki, Tomasz. Programy symboliczne i funkcje ceremonialne rezydencji magnackich Puławy–Białystok–Radzyń Podlaski–Lubartów w latach 1750-1760, Muzeum Pałac w Wilanowie, 2010.
• Gajewski, Jacek. „Pomnik Czarnieckiego w Tykocinie – jego autor i wykonawca: Coudray i Redler?”. Laudator temporis acti. Studia z dziejów sztuki i kultury ofiarowane Księdzu Doktorowi Janowi Niecieckiemu w 65. rocznicę urodzin, red. Irena Rolska, Krzysztof Gombin, Krzysztof Przylicki, Wydawnictwo KUL, 2015, ss. 183-217.
• Gombin, Krzysztof. Trybunał Koronny. Ceremoniał i sztuka. Wydawnictwo KUL, 2013.
• Górska, Magdalena. „Dwór i familia. Wizerunek magnaterii w dekoracji okazjonalnej XVIII stulecia”. Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Wydawnictwo DiG, 2005, ss. 111-136.
• Kersten, Adam. Stefan Czarniecki 1599-1665, Wydawnictwo UMCS, 2006.
• Konopczyński, Władysław. „Ostrogska ordynacja”. Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, seria II, t. V-VI, Nakład i druk S. Sikorski, 1908, ss. 793-797.
• Konopczyński, Władysław. Polska w dobie wojny siedmioletniej, t. I, W.L. Anczyc, 1909.
• Konopczyński, Władysław. „Branicki Jan Klemens”. Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Polska Akademia Umiejętności, 1936, ss. 404-407.
• Nieciecki, Jan. Polski Wersal, Wydawnictwo Łuk, 1998.
• Nieciecki, Jan. „Koleje życia Antoniego Herliczki malarza polskiego XVIII wieku”. Roczniki Humanistyczne, t. 54, z. 4, 2006, ss. 225-290.
• Oleńska, Anna. „Wątki heroiczne w programie dekoracji białostockiej rezydencji Jana Klemensa Branickiego”. Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Wydawnictwo DiG, ss. 245-262.
• Oleńska, Anna. „Sekretne treści pałacu w Białymstoku. O figurze Rotatora na klatce schodowej”. Artyści włoscy w Polsce XV-XVIII wiek. Wydawnictwo DiG, 2004, ss. 643-656.
• Oleńska, Anna. Jan Klemens Branicki „sarmata nowoczesny”. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Instytut Sztuki PAN, 2011.
• Szwaciński, Tomasz. „Rosja a Piotr i Jan Sapiehowie w dobie kryzysu ostrogskiego”. Kwartalnik Historyczny, t. 119, nr 1, 2012, ss. 31-65.
• Wyszomirska, Monika. Między obroną wolności a naprawą państwa. Rzeczpospolita jako przedmiot polemik politycznych w dobie panowania Augusta III (1734-1763), Wydawnictwo DiG, 2009.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2020.68.4-7