Jan Paweł II w surrealistycznych odsłonach. Dwa filmy – o teatrach i teatrzykach i nie tylko – „z udziałem” Papieża

• Authors: Dorota Kulczycka

Title variants

EN

Surrealistic Versions of John Paul II. Two Films – About Theatres, and not Only – “Featuring” the Pope

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Przedmiotem refleksji zawartej w artykule są takie surrealistyczne filmy, jak Spiskowcy rozkoszy (czes. Spiklenci slasti, reż. Jan Švankmajer, 1996) i Być jak John Malkovich (Being John Malkovich, reż. Spike Jonze, 1999), w których zostały użyte w formie montażu materiały archiwalne z udziałem Jana Pawła II, a teatr odgrywa dość znaczącą rolę bądź jako jeden z wiodących tematów, bądź też jako konwencja artystyczna. Autorka zastanawia się, jaki sens mają te przywołania i co ewentualnie komunikują. W obu analizowanych dziełach wstawki filmowe z Janem Pawłem II wyłamują się z naturalnego porządku rzeczy, są dodatkiem w świecie przedstawionym, elementem innej rzeczywistości i przez to doskonale nadają się jako komponent sztuki surrealistycznej, której jednym z „zadań” jest wywoływanie konsternacji przez umyślne niedopasowanie prezentowanych elementów. Jan Paweł II w tych montażach staje się ikoną powagi i najdonioślejszych wydarzeń w świecie, ale też sui generis „gwiazdą”, celebrytą, postacią medialną. Zderzenie powagi z groteskowym światem bohaterów wywołuje często efekt dysonansu i konsternację, tym bardziej że oba filmy opowiadają o uleganiu różnym, nieraz całkiem absurdalnym namiętnościom. W Spiskowcach rozkoszy są to przede wszystkim żądze erotyczne i seksualne; w Być jak John Malkovich – żądze powodzenia i sławy (obok różnych konfiguracji żądz zmysłowych). Dochodzi do tego wyraźnie wyeksponowane marzenie, by być kimś innym oraz marzenia o ziemskiej nieśmiertelności. Jan Paweł II nie podzielał takich marzeń, ufając, że najważniejsze jest spełnianie woli Bożej, poczucie własnej wartości w świetle ewangelicznej prawdy o Transcendencji i o ukochaniu każdego człowieka przez Chrystusa oraz „powrót do siebie” – granie swojej, nie cudzej roli. Papież całym swoim życiem pokazywał, jak przekraczać własne przyzwyczajenia, jak ponad wszystko czcić Boga; jak wychodzić naprzeciw drugiemu człowiekowi, pokonując egoizm i rezygnując z wygody. Jak żyć realnie, w rzeczywistej, a nie iluzorycznej – jak bohaterowie omawianych tu filmów – przestrzeni.

EN

The subject of this paper are such surrealistic films as Conspirators of Pleasure (Czech: Spiklenci slasti, by Jan Švankmajer, 1996) and Being John Malkovich (by Spike Jonze, 1999), in which John Paul II is featured in the form of a montage, and theatre also plays an important role, as either one of the leading topics or else as an artistic convention. The author questions the sense of these references and what can they possibly communicate. In both of the films analysed, the interpolations of John Paul II usually break out of the normal order of things; they are additions to the represented world, elements of another reality, and thus constitute a perfect component of surrealist art, which aims – among other things – to increase confusion by the intentional incongruity of the elements presented. In these montages, John Paul II becomes an icon of seriousness, gravitas and the most important events in the world, but also a sort of “star,” a celebrity, a media person. The clash between this gravitas and the grotesque world of the movie characters often elicits dissonance and confusion, as both movies are concerned with yielding to various, sometimes completely absurd, passions. In Conspirators of Pleasure this means – above all – erotic and sexual desires; in Being John Malkovich – a desire for success and fame (apart from various configurations of sensual lust). Additionally, there is the clearly emphasised dream of being somebody else, as well as dreams of earthly immortality. John Paul II did not share such dreams, believing that the most important things are conforming to God’s will, one’s self-esteem in the light of the evangelical truth about Transcendence and Christ’s love towards men, and the “return to oneself” – playing one’s own role, not somebody else’s. The Pope exemplified with his own life how to go beyond one’s own habits, how to worship God above everything else, how to respond to other people, defeat egoism and resign from comfort, and how to live a real life in a real space, not an illusory one, unlike the characters in the above-mentioned movies.

Keywords

PL

Jan Paweł II; Jan Švankmajer; Spike Jonze; surrealizm; teatr lalkowy; marionetka; Jan Paweł II; Jan Švankmajer; Spike Jonze; surrealizm; teatr lalkowy; marionetka

EN

John Paul II; Jan Švankmajer; Spike Jonze; surrealism; puppetry; marionette

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Humanistyczne
• Year: 2020
• Volume: 68
• Issue: 1
• Pages: 523-538

Dates

published

2020-12-28

Contributors

author

Dorota Kulczycka

• University of Zielona Góra, Poland

• https://orcid.org/0000-0002-2608-3620

References

• Bobowski, Sławomir. Między świętością a potępieniem. Martin Scorsese i religia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
• Breton, André. „Ankieta na temat miłości”. Surrealizm. Antologia. Przeł. i oprac. Adam Ważyk, „Czytelnik”, 1973.
• Černy, Milan „gulaulin”. „Jan Švankmajer”, www.csfd.cz/tvurce/3305-jan-svankmajer/. Dostęp 15.07.2013.
• Cooper, Jean C. Zwierzęta symboliczne i mityczne. Tłum. Anna Kozłowska-Ryś i Leszek Ryś, Dom Wydawniczy Rebis, 1998.
• Film „Spiskowcy rozkoszy”, Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturowych w Olsztynie, www.ceik.eu/aktualnosci-kalendarium/artykul/article/film-spiskowcy-rozkoszy.html. Dostęp 11.02.2020.
• Gajda-Zadworna, Jolanta, i Beata Zadworna. „Być jak Malkovich”. W Sieci, nr 23, 2016, ss. 45, 47. Hames, Peter. Czechosłowacka Nowa Fala. Tłum. Justyna Burzyńska i in., słowo/ obraz / terytoria, 2009.
• Hames, Peter. “Interwiev with Jan Švankmajer”. Dark Alchemy: The Films of Jan Švankmajer, edited by Peter Hames, Flick Books 1995, p. 104.
• Jan Paweł II. Dzieła zebrane. Tomy 1–16. Wydawnictwo M, 2007.
• Jan Paweł II. „Rozważanie przed modlitwą «Regina caeli»”, 21 maja 1995, Ołomuniec, Czechy, opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/modlitwy/ap_olomuniec_21051995.html. Dostęp 22.08.2019.
• Jonze, Spike, i Kinga Dębska. „Tunel w murze”. Rozmowę przeprowadziła Kinga Dębska. Wprost, nr 17, 2000, s. 108.
• Kałużyński, Zygmunt, i Tomasz Raczek. „Podróż do wnętrza Malkovicha”. Rozmawiają Zygmunt Kałużyński i Tomasz Raczek [Być jak John Malkovich – recenzja]. Wprost, nr 19, 2000, ss. 102–103.
• Kopaliński, Władysław. Słownik symboli. Wiedza Powszechna, 1990.
• Kornatowska, Maria. „Orson Welles kontra John Malkovich” [Być jak John Malkovich – recenzja]. Kino, nr 4, 2000, ss. 39–40.
• Král, Petr. Private Screening. Translated by P. Hammond, Frisson, 1985.
• Pasek, Beata. „Co ty wiesz o Malkovichu?” [Być jak John Malkovich – recenzja, 1999], www.filmweb.pl/reviews/recenzja-filmu-By%C4%87+jak+John+Malkovich-71. Dostęp 15.02.2020.
• Pawlukiewicz, Piotr. „Wyruszyć w dal, by wrócić do samego siebie (konferencja)”, 2012, www.youtube.com/watch?v=_Ej9Znjt-ig. Dostęp 03.04.2020.
• Saunders, Nicholas. Dusze zwierząt. Tłum. Zbigniew Dalewski, MUZA SA, 1996.
• Seul, Anastazja. Literatura polska w wypowiedziach Jana Pawła II. Sacrum. Prawda. Dobro. Piękno. Wydawnictwo Rys, 2014.
• Švankmajer, Jan. „Jestem surrealistą”. Rozmowa Bogusław Zmudziński. Przeł. Ján Golian, Kino, nr 4, 2002, ss. 23, 56.
• Szczerba, Jacek. „John Malkovich chce być kimś lepszym” [Być jak Stanley Kubrick – recenzja]. Gazeta Wyborcza, wyd. zasadnicze, nr 94, 2006, s. 17.
• Tomaszewska, Ewa. Tam i z powrotem. Rzecz o lalkarskich kontaktach polsko-czechosłowackich i polsko-czesko¬słowackich na Śląsku. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2019.
• Wielebska, Kamila. „Miłość szalona między obsesją a mitem”. Dzieje grzechu. Surrealizm w kinie polskim, red. Kamila Wielebska i Kuba Mikurda, Korporacja Ha!art, 2010.
• Wiśniewska, Monika. „Wieczne życie w czyjejś głowie” [Być jak John Malkovich – recenzja]. Przegląd Tygodniowy, nr 15, 2000, s. 20.
• Zarębski, Konrad J. „Rozkosze surrealizmu” [Spiskowcy rozkoszy – recenzja]. Kino, nr 12, 2003, s. 35.

Identifiers

DOI

10.18290/rh.2068s-35