O znaczeniu relacji człowieka wobec przyrody na podstawie scen prac miesięcy w średniowiecznych kodeksach

• Authors: Małgorzata Żak-Kulesza

Title variants

EN

On the Importance of Human Relationships towards Nature Based On Scenes of Labours of the Months in Medieval Codes

Abstracts

EN

Selected scenes of Labours of the Months depict the world of nature, with which Medieval man remained in very close and multi-faceted relations, depended on it, but could also use it consciously, subjugating it. The article presents scenes from calendar works in miniature painting which can be interpreted as pro-environment mindsets. The article fits into the trend of currently discussed humanistic ecology, and broadly understood human ecology. The goal of this work is to portray, on chosen examples, selected Labours of the Months, actions, as well as garden and agricultural solutions which today can be recognised as pro-environment. The text is also an attempt to determine what expediency led to using particular methods of providing care to plants, crops, as well as the manner of arranging the spaces of fields and gardens perpetuated on the pages of codices. The text also indicates the possibility to interpret Labours of the Months in their metaphorical message, in reference to biblical symbolysm of such scenes as arable farming, sowing, or providing care to a vineyard. What is more, attention was payed to the social-historical context of these depictions in which the characteristics of social relations were hidden, i.e. betwen the working class and nobility, as well as the axiology of work.

PL

Wybrane sceny prac miesięcy obrazują świat przyrody, z którym człowiek średniowiecza pozostawał w bardzo bliskich i wielopłaszczyznowych relacjach, był od niego zależny, ale też potrafił z niego świadomie korzystać, podporządkowując go sobie. Artykuł prezentacje sceny prac miesięcy w malarstwie miniaturowym, które mogą zostać zinterpretowane jako postawy proekologiczne. Artykuł wpisuje się w nurt ekologii humanistycznej i szeroko rozumianej ekologii człowieka. Celem pracy jest ukazanie, na wybranych przykładach prac miesięcy, działań i rozwiązań ogrodowych i rolniczych, które można dzisiaj uznać za prośrodowiskowe. Tekst próbuje także wskazać, jakie względy praktyczne przemawiały za zastosowaniem określonych metod pielęgnacji roślin, upraw i sposobem aranżacji przestrzeni pól i ogrodów, które zostały utrwalone na kartach kodeksów. Tekst wskazuje również na możliwość interpretacji prac miesięcy w ich metaforycznym przesłaniu, w odniesieniu do biblijnej symboliki takich scen jak uprawa roli, siew, pielęgnacja winnicy. Ponadto zwrócono uwagę na społeczno-historyczny kontekst tych przedstawień, w których została ukryta charakterystyka relacji społecznych, tj. między warstwą pracujących a szlachetnie urodzonymi, jak i aksjologia pracy.

Keywords

EN

ecology; iconography; labors of the months; medieval calendars; miniatures; nature; sowing; vineyard

PL

ekologia; ikonografia; prace miesięcy; przyroda; średniowieczne kalendarze; miniatury; winnica; zasiew

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Kulturoznawcze
• Year: 2023
• Volume: 14
• Issue: 4
• Pages: 113-154

Dates

published

2023

Contributors

author

Małgorzata Żak-Kulesza

• John Paul II Catholic University of Lublin

• https://orcid.org/0000000236014709

References

• Alexander, Jonathan. „Labeur and Paresse: Ideological Representations of Medieval Peasant Labor”. The Art Bulletin 72, nr 3 (1990): 436–452.
• Arbeit im Mittelalter. Vorstellungen und Wirklichkeit, red. Verena Postel. Berlin: Akademie Verlag, 2006.
• Assunto, Rosario. Filozofia ogrodu. Przeł. Mateusz Salwa. Łódź: Wydawnictwo Przypis, 2016.
• Augustyn, św. Wyznania. Przeł. Stanisław Stabryła. Kraków: Esprit 2020.
• Berry, Edward W. “Notes on the History of the Willows and Poplars”. The Plant World 20 (1917), nr 1: 16–28. https://www.jstor.org/stable/43477540
• Bieńkowski, Tadeusz. „U początków myślenia ekologicznego”. W: Ekologia człowieka – historia i współczesność, red. Barbara Kuźnicka, 75–86. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995.
• Blank, Walter. Naturanschauung im Mittelalter: Eröffnung der Wolfgang Stammler Gastprofesseur für Germanische Philologie an der Universität Freiburg Schweiz 29 Oktober 1991. Freiburg: Universitätsverlag, 1994.
• Brandt, Paul. Schaffende Arbeit und bildende Kunst im Altertum und Mittelalter, Leipzig: Alfred Kröner Verlag, 1927.
• Bresciani, Bruno. Figurazioni dei Mesi nell’arte medioevale italiana. Verona: Valdonega, 1968;
• Calkins, Robert G. „Piero de’Crescenzi and the Medieval Garden”. W: Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape Architecture IX, red. Elisabeth B. Macdougall, 155–173. Dumbarton Oaks: Meriden-Stinehour Press, 1986.
• Camille, Michael. „Labouring for the Lord: The Ploughman and the Social Order in the Luttrell Psalter”. Art History 10 (1987): 423–454.
• Cato, Marek Porcjusz. O gospodarstwie wiejskim. tłum. Stanisław Łoś. Wrocław – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1956.
• Chachulski, Zbigiew. Pielęgnowanie i leczenie drzew starszych. Białystok: Libra-Print, 2019.
• Clark, Kenneth. Leonardo da Vinci. Przeł. Krystyna Jurasz-Dąmbska. Warszawa: Arkady, 1964.
• Dercks, Ute. „Die Monatsarbeiten der ehemaligen Porta dei Mesi des Domes zu Ferrara”. W: Arbeit im Mittelalter. Vorstellungen und Wirklichkeiten, red. Verena Postel, 221–244. Berlin: Akademie Verlag, 2006.
• Dolatowski, Jakub. Ogławianie wierzb – relikt kultury materialnej wsi. W: Krajobraz kształtowany przez kulturę rolną, red. Krzysztof Młynarczyk, 81–84. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 2006.
• Domańska, Ewa. „Humanistyka ekologiczna”. Teksty Drugie nr 1–2 (2013): 13–32.
• Dormeier, Heinrich. „Bauern und Landleben in der Kunst des späten Mittelalters”. W: Vorträge und Forschungen: Landwirtschaft und Dorfgesellschaft im ausgehenden Mittelalter, red. Enno Bünz. Vorträge und Forschungen 89 (2020): 31–74.
• Dunin-Wąsowicz, Teresa. Człowiek i woda w średniowiecznej Europie. Stan i perspektywy badań. W Ekologia człowieka – historia i współczesność, red. Barbara Kuźnicka, 47–73. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995.
• Eberle, Matthias. Individuum und Landschaft: Zur Entstehung und Entwicklung der Landschaftsmalerei. Giessen: Anabas-Verlag, 1980.
• Eckersley, Tracey Elisabeth. Ikonography of the Vintage in the Mosaices of Roman Spain and North Africa, mssp 1995.
• Eriugena, Jan Szkot. Periphyseon. Księga pierwsza. tłum. Agnieszka Kijewska. Kęty: Wydawnictwo Antyk Marek Derewiecki, 2009.
• Eschenburg, Barbara. Landschaft in der deutschen Malerei vom späten Mittelalter bis heute. München: C.H. Beck, 1987.
• Farago, Claire. „Artyści inspirujący do działania w obliczu kryzysu klimatycznego. Myśleć jak Victoria Vesna i Leonardo da Vinci”. W: W stronę nieantropocentrycznej ekologii: Victoria Vesna i sztuka w świecie antropocenu, red. Ryszard Waldemar Kluszczyński, 106–143. Gdańsk–Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020.
• Freedman, Paul. „Sainteté et sauvagerie deux images du paysan au moyen age”. Annales économies, sociétés, civilisations 47 (1992): 539–560. https://www.persee.fr/docAsPDF/ahess_0395-2649_1992_num_47_3_279062.pdf
• Galetti, Paola. „Fonti iconografiche e ricerca storica: i cicli dei mesi. Iconographic sources and Historical Research. I The cycles of the months”. Estudios sobre patrimonio, cultura y ciencias medievales 19 (2017): 415–432.
• Gargiliusz. Lekarstwa z warzyw i owoców. Przeł., wstępem i przypisami opatrzyła Tatiana Krynicka. Wrocław: ISKŚiO UWr., 2016.
• Hamerow, Helena i Mark McKerracher. New Perspectives on the Medieval ‘Agricultural Revolution’. Crop, Stock and Furrow. Liverpool: Liverpool University Press, 2022.
• Harding, Lesley. A. Water as a Resource: the Significance of Milling in the Early Medieval Landscape of the South-west Midlands of England , mssp. Exeter 2013. Dostęp 06.05.2023, https://ore.exeter.ac.uk/repository/handle/10871/15253.
• Henion, Karl i Thomas Kinnear. Ecological marketing. Chicago: American Marketing Association, 1976.
• Henisch, Bridget Anna. The Mediaeval Calendar Year. Pennsylvania: Penn State University Press, 1999.
• Henisch, Bridget Anna. „In due Season. Farm Work in the medieval Calendar Tradition”. W: Agriculture in the Middle Ages: Technology, Practice, and Representation, red. Del Sweeney, 309–336. Pennsylvania: University of Pennsylvania, 1995.
• Hennebo, Dieter, i Alfred Hoffmann. Geschichte der deutschen Gartenkunst. Bd. I: Gärten des Mittelalters. Hamburg: Broschek, 1962.
• Herbert McAvoy, Liz, Patricia Skinner i Theresa Tyers. „Strange Fruits: Grafting, Foreigners, and the Garden Imaginary in Northern France and Germany, 1250–1350”. Speculum 94 (2019), nr 2: 467–495.
• Hoffmann, Richard C. “A brief history of aquatic resource use in medieval Europe.” Helgoland Marine Research 59 (2005): 22–30. DOI 10.1007/s10152-004-0203-5
• Iwańczak, Wojciech, i Krzysztof Bracha, red. Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym. Kraków: Wydawnictwo DiG, 2000.
• Jankowicz, Grzegorz. „‘Bunt roślin’? Ekonometryka w Drzewie rozpaczającym Władysława Broniewskiego”. W: Interpretować dalej. Najważniejsze polskie książki 1945–1989, red. Anna Kałuża i Alina Świeściak, 9–22. Kraków: Universitas, 2011.
• Jankrift, Kay P. Mit Gott und schwarzer Magie. Medizin im Mittelalter. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005.
• Jędryka, Ewa. „Budowle wodne z naturalnych materiałów”. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 7, z. 2b (21) (2007): 55–74.
• Kaniecki, Alfred, i Dorota Brychcy. „Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej”. Badania Fizjograficzne R. I – seria A – Geografia Fizyczna A61 (2010): 145–156.
• Kaniewski, David, i Nick Marriner. „Conflicts and the spread of plagues in pre-industrial Europe”. Humanities and Social Sciences Communications 7 (2020):162 https://doi.org/10.1057/ s41599-020-00661-1
• Keherein, Valentin. Die zwölf Monate des Jahres im Lichte der Kulturgeschichte, Paderborn: Schöningh, 1904.
• Kemp, Martin. Leonardo da Vinci. Experience, experiment and design. London: V&A Publication, 2011.
• Kemp, Martin. Leonardo da Vinci: The Marvellous Works of Nature and Man [1981]. Oxford 2007.
• Kloskowski, Kazimierz. „Święty Albert Wielki z Lauingen jako przyrodnik i myśliciel”. Universitas Gedanensis 9 (1993): 25–39.
• Kolendo, Jerzy. „Najnowsze badania nad historia rolnictwa starożytnej Italii”. Przegląd historyczny 59/3 (1968): 491–500.
• Kolendo, Jerzy. „Wzorowa posiadłość Marka Seiusa i opłacalność rolnictwa w Italii w I w. p.n.e.”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 1994, Sectio F, Historia 49: 71–80.
• Kolumella, Lucjusz Moderatus. O rolnictwie. Przeł. z łac., wstępem i komentarzem opatrzył Ireneusz Mikołajczyk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
• Koseleff, Olga. Die Monatsdarstellungen der französischen Plastik des 12. Jahrhunderts. Basel: Philograph Verlag, 1934.
• Koseleff-Gordon, Olga. „Two Unusual Calendar Cycles of the Fourteenth Century”. The Art Bulletin 45, nr 3 (1963): 245–253.
• Krynicka, Tatiana. „O winorośli (Etymologiae, XVII, 5 De vitibus)”. Vox Patrum 22, t. 42–43 (2002): 567–575.
• Kubicki, Rafał. „Uszkadzanie, niszczenie i odbudowa młynów wodnych i wiatraków w późnośredniowiecznych Prusach Zakonnych”. Studia z Dziejów Średniowiecza 24 (2020): 57–77. https://doi.org/10.26881/sds.2020.24.03
• Kuchowicz, Zbigniew. O biologiczny wymiar historii. Książka propozycji. Warszawa: PWN, 1985.
• Kujawa, Anna, Krzysztof Kujawa, Jacek Zajączkowski i Robert Borek. Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje, Wrocław: Fundacja EkoRozwoju, 2018.
• Landsberg, Sylvia. The Medieval Garden. London: British Museum Press, 1996.
• Landsteiner, Erich. „Urban Viticulture in Late Medieval and Early Modern Central Europe”. Jahrbuch für Geschichte des ländlichen Raumes 16 (2019): 168–180.
• Langland, William. Widzenie o Piotrze Oraczu. Przeł. i przypisami opatrzył Przemysław Mroczkowski. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1983.
• Le Goff, Jacques. „Il tempo del lavoro, agricultura e segni dello zodiaco nei calendri medioevali”. Storia e Dossier 22 (1988): 1–50.
• Le Goff, Jacques. Kultura średniowiecznej Europy. przeł. Hanna Szumańska-Grossowa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1994.
• Leonardo da Vinci. Pisma wybrane, wybór, układ, przekład i wstęp Leopolda Staffa. T. 1 Warszawa-Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1913.
• Levi, Doro. „The Allegories of the Months in Classical Art”. Art Bulletin 32 (1941): 251–291.
• Lobkova, Nadya. The Cycle of the Year: The Genre of Calendar Illustrations from Origins to Lucas and Maarten Van Valckenborch, Ghent University 2010 (mssp.) https://libstore.ugent.be/ fulltxt/RUG01/001/457/590/RUG01-001457590_2011_0001_AC.pdf
• Małczyński, Jacek. Krajobrazy Zagłady. Perspektywa historii środowiskowej. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2019.
• McNeil Kettering, Alison. “Landscape with Sails: The Windmill in Netherlandish Prints”, Simiolus. Netherlands Quarterly for the History of Art 33, nr 1/2 (2007/2008): 67–80.
• Mensch und Umwelt im Mittelalter, red. Bernd Herrmann,: Wissenschaftliche Buchgemeinschaft, 1987.
• Mikołajczyk, Ireneusz. Rzymska literatura agronomiczna. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2004.
• Monatsbilder, Lexikon der christlichen Ikonographie, red. Engelbert Kirschbaum, Bd. 3, 274–279.
• Myrdal, Janken, Alexandra Sapoznik. „Technology, labour, and productivity potential in peasant agriculture: England, c.1000 to 1348”. Agricultural History Review 65, nr 2 (2017): 194–212.
• Nicklies, Charles E. „Cosmology ant the labors of Months at Piacenza: The Crypt Mosaic at San Savino”. Gesta 34, , nr 2 (1995): 108–125.
• Nowak-Rząsa, Magdalena. „Zadrzewienia śródpolne jako cenny element krajobrazów rolniczych”. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9, nr 4 (2010): 99–106.
• Palladiusz, Rutyliusz Taurus Emilianus. Traktat o rolnictwie. Z języka łacińskiego przełożył, wstępem i komentarzami objaśnił Ireneusz Mikołajczyk. Toruń: Wydawnictwo UMK, 1999.
• Panadero, Marjorie Jean Hall. The Labors of the Months and the Signs of the Zodiac in Twelfth-Century French Facades. Michigan: Publisher, University of MICHIGAN, 1984.
• Paszewski, Adam. „Albert z Lauingen jako botanik”. Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej sectio B 14 (1968): 3–24.
• Poirier, Nicolas. „Archaeological evidence for agrarian manuring: Studying the time-space dynamics of agricultural areas with surface-collected off-site material”. W Agrarian technology in the medieval landscape, red. Jan Klápště, 279–290. Ruralia X, Turnhout: Brepols, 2016. DOI:10.1484/m.ruralia-eb.5.110472
• Praczyk, Małgorzata. „Historia środowiskowa jako praktyka badawcza.” Historyka. Studia Metodologiczne 50 (2020): 351–376. Dostęp 10.05. 2023. https://journals.pan.pl/dlibra/ publication/134809/edition/117838/content/historyka-studia-metodologiczne-historia-srodowiskowa-jako-praktyka-badawcza-praczyk-malgorzata-2020-tom-50?language=pl
• Wergiliusz Publiusz Maro. Georgiki. Przeł. i objaśniła Alla Ludwika Czerny. Warszawa: PIW, 1956.
• Rahner, Hugo. „The Willow Branch of the next World”. Cross Currents 12, nr 4 (1962): 469–500.
• Reynolds, Terry S. Stronger Than a Hundred Men: A History of the Vertical Water Wheel. London JHU Press, 1983.
• Riegl, Alois. „Die Mittelalterliche Kalenderillustration”. Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung 10 (1889): 1–74;
• Rudy, Kathryn M. Piety in Pieces: How Medieval Readers Customized their Manuscripts. Cambridge: Open Book Publishers, 2016.
• Sauerländer, Willibald, i Max Hirmer. Gotische Skulptur in Frankreich 1140–1270. München: Hirmer, 1970.
• Schultz-Klinken, Karl Rolf. Erntegeräte, Lexikon des Mittelalters, t. III, Stuttgart-Weimar 1999: 2180–2183
• Scott, Tom. „Medieval viticulture in the German-speaking lands”. German History 20 (2002): 95–115.
• Speer, Andreas. Die entdeckte Natur. Untersuchungen zu Begründungsversuchen einer „scientia naturalis“ im 12. Jahrhundert. Leiden–New York–London: E.J. Brill, 1995.
• Stannard, Jerry. „Identyfikation of the plant described by Albertus Magnus.” Res Publica Litterarum 2 (1979): 281–318.
• Steger, Florian, i Karl Peter Jankrift, red., Gesundheit – Krankheit. Kulturtransfer medizinischen Wissens von der Spätantike bis in die Frühe Neuzeit. Köln Weimar Wien: Böhlau 2004.
• Stępniewska, Barbara. Kompozycja zieleni. cz. 2. Średniowiecze. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1993.
• Stoffler, Hans-Dieter. Der Hortulus des Walahfrid Strabo. Aus dem Kräutergarten des Klosters Reichenau. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1996.
• Stokstad, Mary. The Garden as Art. W Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape Architecture IX, red. Elisabeth B. Macdougall, 175–185. Dumbarton Oaks: Meriden-Stinehour Press, 1986.
• Szewczyk, Jarosław. Hydroizolacja elementów budowli w wybranych okresach historii architektury czyli o uszczelnieniach z nietypowych materiałów, o dawnych impregnatach, drenażach i pokrewnych rozwiązaniach budowlanych. Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, 2019.
• Teofrast. Przyczyny powstawania i rozwoju roślin. Fizjologia roślin. Z greckiego przełożył, wstępem, komentarzami i indeksami opatrzył ks. Henryk Wójtowicz. Lublin: TN KUL, 2002.
• Tyszkiewicz, Jan. Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej. Warszawa: PWN, 1983.
• Vardi, Liana. „Imagining the Harvest in Early Modern Europe”. The American Historical Review 101, nr 5 (1996): 1357–1397.
• Wacnik, Agnieszka. „Galindowie i Krzyżacy – oddziaływania na lokalną roślinność w rejonie Miłek i Staświn (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, północno-wschodnia Polska)”. Wiadomości Botaniczne 53, nr 1/2 (2009): 21–34.
• Warron, Marek Terencjusz. O gospodarstwie rolnym [De re rustica]. Przeł. Jarosław Mikołajczyk: Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
• Webster, James Carson. The Labors of the Month in Antique and Medioeval Art to the End of the 12th Century. Princeton Monographs 21, Evanston i Chicago: Northwestern University, 1938 1938. https://archive.org/details/ labormonth00webs/page/n5/mode/2up.
• Williams, Jane Welch. „The New Image of Peasants in Thirteenth-Century French Stained Glass”. W Agriculture in the Middle Ages: Technology, Practice, and Representation, red. Del Sweeney, 277–308. Pennsylvania: University of Pennsylvania, 1995.
• Wójcik, Zbigniew, Czynniki i uwarunkowania rozwoju świadomości ekologicznej człowieka, W: Ekologia człowieka – historia i współczesność. praca zbiorowa pod red. Barbary Kuźnickiej, 87–104. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995
• Zadoks, Jan C. Crop protection in medieval agriculture. Studies in pre-modern organic agriculture, Sidestone Press 2013.
• Zammattio, Carlo. „The Mechanics of Water and Stone”. W: The Unknown Leonardo, red. Ladislao Reti. New York: Abradale Press 1974.

Identifiers

DOI

10.18290/rkult23144.6

Biblioteka Nauki

31233914