Udział bernardynów w powstaniu listopadowym i popowstaniowe losy ich klasztorów

• Authors: Aleksander Krzysztof Sitnik

Title variants

EN

The Participation of the Franciscan Observants (Bernardines) in the November Uprising and their Subsequent Fate

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Według historyków udział Zakonu Braci Mniejszych w powstaniu listopadowym był znaczący. W świetle źródeł historycznych piękną kartę w zrywie narodowym zapisali bernardyni w Królestwie Kongresowym i na ziemiach bezpośrednio wcielonych do rosyjskiego imperium, gdzie był duży ucisk narodowościowy i gdzie wybuchło krwawe powstanie listopadowe w 1830 roku. Środowisko bernardyńskie okazało się podatnym gruntem na hasła wolnościowe, stąd wielu zakonników uczestniczyło w ruchach wyzwoleńczych, choć należy pamiętać, że Stolica Apostolska zabraniała udziału w rewolucjach. Wielu bernardynów zgłosiło się na kapelanów oddziałów powstańczych czy do partyzantki pułkownika Józefa Zaliwskiego. W sposób szczególny wyróżniali się Poncjan Brzeziński OFM i kaznodzieja Benwenuty Mańkowski. Ważną rolę odegrały klasztory bernardynów, stanowiąc dla powstańców bazę przerzutową i wsparcie zarówno pod względem duchowym jak i materialnym. Na podstawie dotychczasowej wiedzy poza Brzezińskim i Mańkowskim żaden z bernardynów w okresie popowstaniowym nie został aresztowany czy skazany na wygnanie. Na podstawie fragmentarycznych wiadomości można jednak wysnuć wniosek, że rola tych zakonników w czasie powstania była niebagatelna. „Przyszłe pokolenia, jak pisał Charles Montalambert, będą sobie opowiadały o owej wspaniałej zgodzie duchowieństwa z ludem, [...] o tych Bernardynach i wiejskich proboszczach, przybywających konno, z szablą u boku, aby umrzeć na czele swoich owieczek”.

EN

According to historians, the participation of the Order of Friars Minor in the November Uprising was significant. As historical sources show, a beautiful chapter in the history of national uprisings was written by the Franciscan Observants (known as Bernardines in Poland) in the Congress Kingdom and in the territories directly incorporated into the Russian Empire, where national oppression was high and where the bloody November Uprising broke out in 1830. The Bernardine community turned out to be sensitive to calls for freedom, which is why many monks participated in independence movements, though we need to bear in mind that the Holy See forbade the religious to take part in revolutions. Many Bernardines volunteered as chaplains of insurgent units or joined Colonel Józef Zaliwski’s partisan forces. Those who distinguished themselves in particular were Poncjan Brzeziński OFM and the preacher Benwenuty Mańkowski. An important role was played by Bernardine monasteries, which became transfer points for the insurgents, providing them with both spiritual and material support. The available information suggests that except for Brzeziński and Mańkowski, no Bernardine friar was arrested or exiled after the Uprising. However, fragmented pieces of information allow us to conclude that the role of these monastics during the Uprising was by no means insignificant. „The future generations”, as Charles Montalambert wrote, “will tell stories about this magnificent concord between the clergy and the people [...], about those Bernardines and village priests arriving on horseback with sabres in their hand to die leading their sheep”.

Keywords

PL

bernardyni; klasztor; kościół; powstanie listopadowe; kasata; bernardyni; klasztor; kościół; powstanie listopadowe; kasata

EN

Bernardines; monastery; church; the November Uprising; dissolution

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Teologiczne
• Year: 2020
• Volume: 67
• Issue: 4
• Pages: 61-80

Dates

published

2020-04-29

Contributors

author

Aleksander Krzysztof Sitnik

• Bernardine Seminary in Kalwaria Zebrzydowska

References

• Boudou Adrien, Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między niemi w XIX stuleciu, 1814-1847, t. 1, Kraków 1928.
• Dangel Stanisław, Rok 1831 w Mińszczyźnie, t. 2, Warszawa 1925.
• Dębowska Maria, Klasztor i parafia ojców Bernardynów w Janowie na Podolu, „Nasza Przeszłość” 2002, t. 97, s. 153-166.
• Gach Piotr Paweł, Formy działalności Braci Mniejszych franciszkanów (bernardynów) na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w latach 1773-1914, w: Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003), red. Wiesław Franciszek Murawiec, Damian Andrzej Muskus, Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 265-335.
• Gach Piotr Paweł, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska, 1773-1914, Lublin 1984.
• Gach Piotr Paweł, Struktury i działalność duszpasterska zakonów męskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773-1914, Lublin 1999.
• Gach Piotr Paweł, Żywot Poncjana Stanisława Brzezińskiego (1795-1855) przez niego samego opowiedziany, w: Tempus est optimus magister vitae. Prace dedykowane Ojcu Profesorowi Wiesławowi Franciszkowi Murawcowi OFM, red. Aleksander Krzysztof Sitnik, Kraków 2010, s. 159-166.
• Gach Piotr, Popowstaniowa kasata klasztorów w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w 1832 roku, „Roczniki Humanistyczne” 28(1980), z. 2, s. 191-213.
• Grudziński Kajetan Jan, Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni czerniakowscy. Dzieje klasztoru i kościoła oo. Bernardynów w Czerniakowie pod Warszawą (1691-1950), „Studia Franciszkańskie” 2016, nr 26, s. 163-236.
• Grudziński Kajetan Jan, Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni w służbie Ojczyzny, 1453-1953, Kalwaria Zebrzydowska 2015.
• Grudziński Kajetan Jan, Sitnik Aleksander Krzysztof, Klasztor oo. Bernardynów w Radomiu, 1468-1968. Szkic historyczny, w: Wpisani w dzieje Radomia. Pięćset pięćdziesiąta rocznica przybycia oo. Bernardynów do Radomia (1468-2018), red. M. Krawczyk, A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2018, s. 11-95.
• Grudziński Kajetan, Brzeziński Poncjan Stanisław Józef (1795-1855), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Warszawa 1981, s. 73-74.
• Grudziński Kajetan, Cytowiany, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 42-44.
• Grudziński Kajetan, Datnów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 44-47.
• Grudziński Kajetan, Działalność patriotyczna, w: Zakon Braci Mniejszych – franciszkanów, cz. 3, Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772-1970, red. Joachim Roman Bar, Warszawa 1978, s. 95-131.
• Grudziński Kajetan, Józefów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 99-102.
• Grudziński Kajetan, Piotrków Trybunalski, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 258-264.
• Grudziński Kajetan, Słuck, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 337-338.
• Grudziński Kajetan, Święta Anna (Przyrów), w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 365-370.
• Grudziński Kajetan, Telsze, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 378-381.
• Grudziński Kajetan, Wilno, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 433-440.
• Jabłońska-Deptuła Ewa, Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Polskim, Warszawa 1983.
• Kalinowska Barbara, Bernardyni w Ostrołęce, 1664-1864, Ostrołęka 2011.
• Kantak Kamil, Bernardyni polscy, 1573-1795-1932, t. 2, Lwów 1933.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Bernardyni warszawscy. Dzieje klasztoru św. Anny w Warszawie 1454-1864, Kraków 1973.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Brześć Litewski, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 26-29.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Budsław, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 31-34.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Mańkowski (Mańko) Benwenuty Walenty (1816-1863), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Warszawa 1981, s. 306-307.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Mańkowski (Mańko) Walenty, imię zakonne Benwenuty, w: Polski słownik biograficzny, t. 19, red. Emanuel Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 514.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Mohylew, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 223-226.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Warszawa – św. Anna, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 398-409.
• Murawiec Wiesław Franciszek, Zaangażowanie patriotyczne zakonników franciszkańskich Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP w Polsce, w: Kościół w Polsce. Dzieje i kultura, t. 9, red. Jan Walkusz, Lublin 2010, s. 297-319.
• Nowak Edward, Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce, 968-1831, Warszawa 1932.
• Pachoński Jan, Młokosiewicz Franciszek, w: Polski słownik biograficzny, t. 21, red. Emanuel Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 436-437.
• Radwan Marian, Antyzakonna polityka caratu w XIX wieku, „Studia Catholica Podoliae” 2003, nr 1, s. 157-207.
• Rosowski Witalij, Losy zakonników z klasztorów rzymskokatolickich na Ukrainie Prawobrzeńnej skasowanych w XIX w., w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 1: Geneza kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego, red. Marek Derwich, Wrocław 2014, s. 287-301.
• Skarbek Jan, Udział duchowieństwa województwa lubelskiego w powstaniu listopadowym, „Roczniki Humanistyczne” 17(1969), z. 2, s. 83-93.
• Skarbek Jan, Ziółek Jan, Duchowieństwo w powstaniu listopadowym (1830-1831), „Novum” 1973, nr 11-12, s. 33-123.
• Słownik biograficzny księży diecezji sandomierskiej XIX-XX w., t. 4, red. B. Stanaszek, R. Nowakowski, P. Tylec, Sandomierz 2019.
• Śliwowska Wiktoria, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998.
• Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Bernardyni polscy, 1772-1946, t. 3, Kalwaria Zebrzydowska 1992.
• Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Janów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 95-96.
• Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru bernardynów i kalwaryjskich dróżek, wyd. drugie uzupełnił Mikołaj Rudyk, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
• Zajewski Władysław, Powstanie listopadowe 1830-1831. Polityka – wojna – dyplomacja, Toruń 2002.
• Zalewski Ludwik, Brzeziński Poncjan, w: Polski słownik biograficzny, t. 3, red. Władysław Konopczyński, Kraków 1937, s. 41.
• Zalewski Ludwik, Z dziejów partyzantki r. 1833 w województwie lubelskim, Lublin 1934.
• Zharuk Oleg, Fundacja i dzieje klasztoru bernardynów w Jarmolińcach na Podolu, „Studia Franciszkańskie” 2018, nr 28, s. 389-421.

Identifiers

DOI

10.18290/rt20674-3