Środa Popielcowa w liturgii Kościoła i obrzędowości ludowej. Tradycja a współczesność

• Authors: Zdzisław Kupisiński

Title variants

EN

Ash Wednesday in Church Liturgy and Folk Rituals. Tradition and Modernity

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Tematem artykułu jest prezentacja Środy Popielcowej w liturgii Kościoła oraz analiza sposobu przeżywania tego dnia w tradycji i pobożności ludowej, ze szczególnym uwzględnieniem zwyczajów i obrzędów. Autor, odwołując się do dokumentów Kościoła, zwraca uwagę na wartości płynące z połączenia dwóch form kultu, jakimi są liturgia i pobożność ludowa. W opracowaniu zagadnienia autor korzystał z literatury przedmiotu, a także prowadzonych przez siebie w subregionach opoczyńskim i radomskim stacjonarnych etnograficznych badań terenowych nad obrzędowością doroczną (lata 1990–1994) oraz funeralną (lata 1997–2006), w ostatnich latach posługiwał się również metodą obserwacji uczestniczącej.  Artykuł podzielony został na dwie części – w pierwszej autor przywołuje genezę liturgii Środy Popielcowej i historię towarzyszących jej obrzędów religijnych, charakteryzuje symbolikę popiołu (i jego obecność w praktykach pokutnych różnych tradycji), koncentrując się przede wszystkim na zwyczajach panujących niegdyś na polskiej wsi – uczestnictwo w liturgii, charakterystyczne postne posiłki, pokutny ubiór. Część druga opracowania ukazuje Środę Popielcową jako datę graniczną pomiędzy okresem karnawału i Wielkiego Postu, niegdyś był to bowiem dzień praktykowania ludowych obrzędów o rozrywkowym charakterze (np. „kłoda popielcowa” czy „babski comber”). Wiele z nich nawiązywało do dawnych przedchrześcijańskich obrzędów wiosennych, a ich kultywowanie miało na celu utylitarne korzyści. Autor ukazuje przemiany, jakie zaszły i wciąż zachodzą w polskim społeczeństwie w percepcji pierwszego dnia Wielkiego Postu. Podkreśla wymarcie wielu popularnych kiedyś obrzędów, wskazując również na aktualność i żywotność zwyczaju posypywania głów popiołem, który wciąż najpełniej oddaje przekaz Środy Popielcowej.

EN

The aim of the article is to present Ash Wednesday in the liturgy of the Church and to analyze the way of how this day is experienced in the tradition and folk piety, with particular emphasis on customs and rituals. The author makes a reference to the Church’s documents and draws attention to the values that result from the integration of two forms of worship, i. e. liturgy and folk piety. The author drew on the literature on the subject, as well as his stationary ethnographic fieldwork on annual (1990–1994) and funeral rituals (1997–2006) conducted in the Opoczno and Radom subregions. In recent years he also used the method of participant observation. The article is divided into two parts. In the first one the author recalls the genesis of the Ash Wednesday liturgy and the history of religious rituals performed on that occasion; further he discusses the symbolism of ashes, focusing mainly on the customs that once prevailed in the Polish countryside, namely participation in the liturgy, characteristic fasting meals and penitential clothing. The second part of the study presents Ash Wednesday as the cut-off date between the carnival and Lent period; in the past it was a day of practicing folk rituals of an entertaining nature (e.g. dragging an “Ash Wednesday log” or a “women’s comber – fun”). Many of these customs evoked old pre-Christian Spring rituals, and their practice was for utilitarian gains. The author shows the changes that had taken and are still taking place in Polish society in the perception of the first day of Lent. Moreover, he emphasizes the disappearance of many once popular ceremonies and rituals, highlighting at the same time the relevance and durability of the custom of putting ashes on heads, which still best reflects the meaning of Ash Wednesday.

Keywords

PL

popiół; Środa Popielcowa; praktyki pokutne; post; pobożność ludowa; popiół; Środa Popielcowa; praktyki pokutne; post; pobożność ludowa

EN

ash; Ash Wednesday; penitential practices; fasting; folk piety

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Roczniki Teologiczne
• Year: 2020
• Volume: 67
• Issue: 9
• Pages: 127-140

Dates

published

2020-09-29

Contributors

author

Zdzisław Kupisiński

• John Paul II Catholic University of Lublin, Faculty of Theology

• https://orcid.org/0000-0003-4775-278X

References

• Bystroń, Jan Stanisław. Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. T. II. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1960.
• Dylus, Aniela. „Pobożność”. W Słownik teologiczny, red. Andrzej Zuberbier, 417–418. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1998.
• Ferenc-Szydełkowa, Ewa. Rok kościelny a polskie tradycje. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1988.
• Forstner, Dorothe. Świat symboliki chrześcijańskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990.
• Gloger, Zygmunt. Rok Polski w życiu, tradycji i pieśni. Warszawa: Jan Fiszer, 1900.
• Jan Paweł II. „Adhortacja apostolska ’Catechesi tradendae’”. W Adhortacje apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1996.
• Jan Paweł II. „List apostolski ’Vicesimus quintus annus’ z okazji XXV rocznicy ogłoszenia Konstytucji Soborowej o Liturgii Świętej (04.12.1988)”. W Wybór listów Ojca Świętego Jana Pawła II, red. Piotr Słabek, Jacek Jękot, 142–160. Kraków: Wydawnictwo św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, 1997.
• Katechizm Kościoła Katolickiego. Wydanie II poprawione. Poznań: Pallottinum, 2012.
• Kitowicz, Jędrzej. Opis obyczajów za panowania Augusta III. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1951.
• Kolberg, Oskar. Dzieła wszystkie, t. XX: Radomskie, cz. 1. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1887.
• Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania. Poznań: Pallottinum, 2003.
• Kossak, Zofia. Rok polski. Obyczaj i wiara. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1974.
• Kubiak, Irena, Kubiak, Krzysztof. Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975.
• Kuchowicz, Zbigniew. Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wiek. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1975.
• Kupisiński, Zdzisław. Adwent i Boże Narodzenie w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej. Warszawa: Verbinum, 1997.
• Kupisiński, Zdzisław. Wielki post i Wielkanoc w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej. Warszawa: Verbinum, 2000.
• Kwaśniewicz, Krystyna. „Zwyczaje doroczne”. W Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. Danuta Tylkowa, 349–384. Warszawa: Instytut Antropologii i Etnologii PAN, 2000.
• Kodeks Prawa Kanonicznego. Tłumaczenie ks. Edward Sztafrowski, red. Kazimierz Dynarski SAC. Poznań: Pallottinum, 1984.
• „Konstytucja o Liturgii Świętej ’Sacrosanctum Concilium’”. W Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, nr 58. Poznań: Pallottinum, 2002.
• Lechowa, Irena. „Zwyczaje i wierzenia doroczne w Łowickiem”. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi nr 11 (1967): 11–51.
• Mateja, Erwin. „Popielec”. W Encyklopedia katolicka, t. XV, 1417. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2001.
• Mszał rzymski dla diecezji polskich. Wyd. 2. Poznań: Pallottinum, 2013.
• Ogrodowska, Barbara. Polskie zwyczaje i obrzędy doroczne. Warszawa: Sport i Turystyka Muza SA, 2009.
• Ogrodowska, Barbara. Witaj dniu uroczysty. Wielkanoc w Polsce. Tradycja, obrzędy i zwyczaje. Warszawa: Verbinum, 2007.
• Olesiejuk, Feliks. Zwyczaje i obrzędy ludu Międzyrzecczyzny. Drelów: Urząd Gminy w Drelowie, 2000.
• Perszon, Jan. Jastrë na Helu. Lublin–Jastarnia: Urząd Miasta i Gminy Jastarnia, 1994.
• Perszon, Jan. Na Jastra, Wielki Post i okres wielkanocny w Wejherowskiem. Luzino, 1992.
• Pleszczyński, Adolf. Bojarzy Międzyrzecczyzny. Studium etnograficzne. Warszawa: Księgarnia M. Arcta, 1892.
• Pośpiech, Jerzy. Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1987.
• Skotnicki, Jerzy. „Pobożność”. W Katolicyzm A–Z, red. Zbigniew Pawlak, 307–308. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1982.
• Tomiccy, Joanna i Ryszard. Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975.

Identifiers

DOI

10.18290/rt20679-9