Verba volant, scripta manent. Spuścizna dokumentacyjna powstania styczniowego

• Authors: Anna Krochmal

Title variants

EN

Verba Volant, Scripta Manent: Documentary Legacy of the January Uprising

Abstracts

EN

The aim of this article is to recall the complicated fate of the legacy documentation of the January Uprising and to assess its current research potential. Special attention was paid to source materials concerning the role of churches of various denominations in the Uprising, the attitude of the church hierarchy towards the events and the participation of the clergy in the Uprising. The subject of interest were both archival materials collected by archives and rememberance institutions in Poland and beyond its current borders. The documentation was created by both the authorities of the newly created Underground State and people involved in the insurgent movement, as well as the partitioning authorities. The documents that were essential for reconstructing the history of the national movement were created as part of the current activities of the central and local insurgent authorities. Its principal part is stored in the Central Archives of Historical Records in Warsaw and in 2014 it was entered on the prestigious national list in UNESCO’s “Memory of the World” program. Important resources are held by state archives in 13 cities: Kalisz, Płock, Lublin, Łódź, Częstochowa, Kielce, Radom, Piotrków Trybunalski, Warszawa, Siedlce, Zamość, Białystok and Suwałki. Materials concerning Galicia’s reaction to the 1863 Uprising are stored in the State Archives inPrzemyśl, the State Archives in Rzeszów and the National Archives in Kraków. Fragments of the documentary legacy of the uprising have been preserved in the archives of Polish diaspora institutions outside the country and in the archives of the countries currently neighboring Poland. These are materials stored in state archives in Ukraine (mainly in Lviv and Kiev), Belarus (archives in Minsk), Lithuania (in archives and libraries in Vilnius) and Russia (in the archives in Moscow and St. Petersburg and the state regional archives in Irkutsk, Omsk, Tobolsk).

PL

Celem niniejszego artykułu jest przypomnienie skomplikowanych losów spuścizny dokumentacyjnej powstania styczniowego oraz ocena jej obecnego potencjału badawczego. Szczególną uwagę poświęcono materiałom źródłowym dotyczącym roli w powstaniu styczniowym Kościołów różnych wyznań, postawy hierarchii kościelnej wobec toczących się wydarzeń oraz udziału duchowieństwa w działaniach powstańczych. Przedmiotem zainteresowania były zarówno materiały archiwalne zgromadzone przez archiwa i instytucje pamięci w Polsce, jak i poza jej obecnymi granicami. Twórcami spuścizny dokumentacyjnej powstania styczniowego były zarówno organy władzy utworzonego państwa podziemnego i osoby zaangażowane w ruch powstańczy, jak i władze zaborcze. Najważniejsza dla odtworzenia dziejów ruchu narodowego część dokumentacji powstała w toku bieżącej działalności centralnych oraz terenowych władz powstańczych. Główna jej część jest przechowywana w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i w 2014 r. została wpisana na prestiżową listę krajową w programie UNESCO „Pamięć Świata”. Ważne źródła gromadzą archiwa państwowe w 13 miastach: Kalisz, Płock, Lublin, Łódź, Częstochowa, Kielce, Radom, Piotrków Trybunalski, Warszawa, Siedlce, Zamość, Białystok i Suwałki. Materiały dotyczące reakcji Galicji na wybuch powstania 1863 r. są przechowywane w Archiwum Państwowym w Przemyślu, Archiwum Państwowym w Rzeszowie oraz Archiwum Narodowym w Krakowie. Fragmenty spuścizny dokumentacyjnej powstania zachowały się w archiwach instytucji polonijnych poza krajem oraz w zasobach archiwów państw sąsiadujących obecnie z Polską. Są to materiały przechowywane w archiwach państwowych w Ukrainie (głównie we Lwowie i w Kijowie), Białorusi (archiwa w Mińsku), Litwie (w archiwach i bibliotekach w Wilnie) oraz Rosji (w archiwach w Moskwie i Petersburgu oraz państwowych archiwach obwodowych w Irkucku, Omsku i Tobolsku).

Keywords

PL

powstanie styczniowe; archiwa państwowe; spuścizna dokumentacyjna; duchowieństwo w powstaniu styczniowym; tajemne państwo polskie

EN

January Uprising; state archives; documentary heritage; clergy in the January Uprising; secret Polish state

• Publisher: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Journal: Teka Komisji Historycznej Towarzystwa Naukowego KUL
• Year: 2023
• Volume: 5
• Pages: 27-74

Dates

published

2023

Contributors

author

Anna Krochmal

• The State Archives Head Office, Warsaw

• https://orcid.org/0000000160295945

References

• Słownik biograficzny powstańców styczniowych działających na terenie województwa sandomierskiego, Tarnobrzeg 2013.
• Adam książę Sapieha i wyprawa wołyńska, „Placówka”, nr 92, 1919.
• Aleksander Wielopolski. Próba ustrojowej rekonstrukcji Królestwa Polskiego w latach 1861-1862, red. L. Mażewski, Radzymin 2014.
• Archiwalia polskiej proweniencji terytorialnej przechowywane w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej i Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (Archiwalia władz rosyjskich 1813-1918, archiwalia niemieckie z ziem zachodnich i północnych Polski do 1945, archiwalia Senatu WM Gdańska 1920-1939), Warszawa 2000.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2, Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998.
• Beszta-Borowski E., Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, Drohiczyn 2012.
• Bibliografia druków dotyczących powstania styczniowego 1863-65, zebrał i oprac. Janusz Gąsiorowski, Warszawa 1923.
• Biblioteka Ordynacji Krasińskich w zbiorach i publikacjach Biblioteki Narodowej, tekst wyłącznie online, https://www.bn.org.pl/download/document/1236004197.pdf [dostęp: 08-06-2023].
• Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie. Przewodnik po zasobie archiwalnym, oprac. A. Krochmal, Warszawa 2005.
• Chełmski Konsystorz Greckokatolicki [1525]1596-1875[1905]. Inwentarz analityczny archiwum, oprac. M. Trojanowska, Warszawa 2003.
• Chwalewik E., Zbiory polskie w ojczyźnie i na obczyźnie, t. 2, Warszawa 1927.
• Cieniom przodków naszych. W 150. rocznicę Powstania Styczniowego, Kielce 2013.
• Cybulski M., Zygmunt Szczęsny Feliński – pisarz i człowiek, Warszawa 2015.
• Dobroński A., Postawa społeczeństwa Białostocczyzny wobec powstania styczniowego, w: Obok orła znak pogoni. Powstanie styczniowe na Białostocczyźnie, red. Z. Kosztyła, Białystok 1985.
• Dobrzyński J., Samsel A., Powstanie styczniowe na Podlasiu. Przyczynek do badań nad udziałem ziemiaństwa Białostocczyzny w zrywie narodowym, „Juchnowieckie szepty o historii”, 2, 2017.
• Domarańczyk D., Powstanie styczniowe w Piotrkowie Trybunalskim i okolicach w świetle wspomnień uczestników – Walentego Koleczki oraz Augusta Osuchowskiego, w: Dziedzictwo Powstania Styczniowego, s. 170-176.
• Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 zacząwszy do roku 1873, Lwów 1930.
• Dybowski B., Wspomnienia z przeszłości półwiekowej, Lwów 1913.
• Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1983.
• Dziedzictwo powstania styczniowego. Pamięć, historiografia, myśl polityczna. Zbiór studiów, red. A. Kulecka, Warszawa 2013.
• Giller A., Historia powstania narodu polskiego w 1861-1864, t. 1-2, Paryż 1867-1868.
• Giller A., Ogólna charakterystyka powstania 1863 r., Lwów 1888.
• Gołos J., Polonica w Archiwum Waleriana Płatonowa „Archeion”, t. LXI (1974), s. 199-216.
• Gołos J., The Platonov Papers In The Józef Piłsudski Institute Of America „The Polish Review”, vol. XXV (1980) No. 2, p. 56-70.
• Hubka M., Łapiński K., Wróbel A., Powstanie styczniowe w źródłach archiwalnych. Dokumenty z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim i oddziału w Tomaszowie Mazowieckim, Piotrków Trybunalski 2013.
• Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. P. Pietrzyk, Warszawa 2011.
• Janowski J.K., Pamiętniki, t. 1, Pamiętniki o powstaniu styczniowym, t. 2, Warszawa 1925.
• Józef Piłsudski o powstaniu 1863 roku, Londyn 1963.
• Józef Piłsudski. Boje polskie, t. 1, 22 stycznia 1863 r., red. M. Kukiel, Poznań 1920.
• Koko E., Franciszek Rawita-Gawroński (1846-1930) wobec Ukrainy i jej przeszłości. Studium archaizmu, Gdańsk 2006.
• Konarski K., Archiwalia powstania styczniowego w Archiwum Akt Dawnych, „Przegląd Historyczny”, t. 34, 1937-1938, z. 2, s. 347-358.
• Krochmal A., Kościół unicki w Galicji i na Chełmszczyźnie wobec manifestacji patriotycznych i powstania styczniowego (1861-1864), „Teka Komisji Historycznej”, 2013, s. 44-77.
• Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 1-3, Sandomierz 1933–1940.
• Kulecka A., Powstanie styczniowe (1863-1864). Czas walki, marzeń o wolności i niespełnionych nadziei, Warszawa 2023.
• Langowski K., O honor i sztandar, który nas skupia. Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (1943-2013), Warszawa 2018.
• Lewandowska D., Udział duchowieństwa z Królestwa Polskiego w powstaniu styczniowym oraz represje popowstaniowe w źródłach z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych – zarys zagadnienia, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 28, 2021, s. 221-236.
• Łukaszewski J., Zabór pruski w czasie powstania styczniowego 1863-64, Jassy 1870.
• Markiewicz E., Biblioteka Polska w Paryżu i jej zbiory, Warszawa 1994.
• Mazur S., Dzieje parafii rzymskokatolickiej w Dołubowie w latach 1465-1939, Drohiczyn 2010.
• Merwin B., Żydzi w powstaniu 1863, Lwów 1910.
• Michalska-Bracha L., Między pamięcią a historiografią. Lwowskie debaty o powstaniu styczniowym (1864-1939), Kielce 2011.
• Michaluk D., Powstanie styczniowe w świetle akt metrykalnych parafii rzymsko-katolickiej w Bielsku Podlaskim, „Białostocczyzna”, 1989, nr 1(14).
• Mors sola victris [siic!], gloria victis. 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego 1863-1864. Katalog wystawy, Warszawa 2012.
• Mościcki H., Pod berłem carów, Warszawa 1924.
• Niebelski E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński w obronie duchownych, więzionych i zesłanych za udział w ruchu narodowym lat 1861-1864, „Niepodległość i Pamięć”, t. 12, 2005, nr 1(21), s. 31-45.
• Niebelski E., Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu w Rosji, Lublin 2002
• Niebelski E., Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu, Lublin 2008.
• Niebelski E., Słownik lubelskich i podlaskich księży uczestników powstania 1863 roku, Lublin 2011.
• Niebelski E., Tunka. Duchowni na zesłaniu syberyjskim po powstaniu 1863 r., Wrocław 2011.
• Orzechowska E., Duchowieństwo diecezji sandomierskiej w powstaniu styczniowym, Sandomierz 2018.
• Paprocki F., Źródła do dziejów Powstania Styczniowego w Archiwum Państwowym w Poznaniu, „Przegląd Historyczny”, 1937-1938, t. 34/2, s. 379-388.
• Paszkowski W.J., Pułkownik Dionizy Czachowski – bohater powstania 1863 r., Radom 1937.
• Petrozolin-Skowrońska B., Przed nocą styczniową, Poznań 2013.
• Pietrzykowski R., Dionizy Czachowski 1810-1863, Warszawa 1983.
• Piłsudski J., Rok 1863, Palestyna 1944.
• Polskie instytucje za granicą. Przewodnik po zbiorach archiwalnych, oprac. A. Krochmal, Warszawa 2004.
• Poszli nasi w bój bez broni. 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego. Katalog wystawy, Radom 2013.
• Powstanie styczniowe w świadomości Płocczan: formy upamiętniania wydarzeń w dwudziestoleciu międzywojennym, oprac. M. Wojciechowski, Płock 2013.
• Powstanie styczniowe w województwie augustowskim. Uczestnicy i ich losy. 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego, red. S. Filipowicz, Suwałki 2013.
• Powstańcy 1863 sądzeni w kijowskiej twierdzy. Zarysy biogramów, oprac. Michał Micel i Stanisław Stępień, Przemyśl 2022.
• Przewodnik po zespołach rękopisów Towarzystwa Historyczno-Literackiego i Biblioteki Polskiej w Paryżu, oprac. M. Wrede, M.P. Prokop, J. Pezda, Paryż – Warszawa 2000.
• Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, t.1-5, Kraków 1897-1905, 1919.
• Przyborowski W., Historya dwóch lat 1861-1862, t. 1-5, Kraków 1892-1896.
• Przyborowski W., Ostatnie chwile powstania styczniowego: na podstawie autentycznych źródeł, t. 1-4, Poznań –Kraków 1887-1888.
• Przyborowski W., Wspomnienia ułana z 1863 roku, cz. 1, Poznań 1874, cz. 2, Poznań 1878.
• Ramotowska F., Materiały różne dotyczące Powstania Styczniowego z rosyjskich kancelarii wojskowych i cywilnych (wyodrębnione) 1963-1865 [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2 Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 419-421.
• Ramotowska F., Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863-1864. Struktura organizacyjna, cz. 1, Warszawa 1999, cz. 2, Warszawa 2000.
• Ramotowska F., Władze administracji narodowej Powstania Styczniowego 1859-1864, w: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2, Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 371-416.
• Ramotowska F., Źródła archiwalne do dziejów powstania styczniowego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, „Archeion”, t. 38 (1962), s. 105-127.
• Rawicz i inni … W 150 rocznicę stracenia naczelnika województwa podlaskiego Władysława Rawicza. Katalog wystawy, oprac. A. Rogalski, Siedlce 2013.
• Rawita-Gawroński F., Henryka Pustowójtówna. Sylwetka biograficzna 1838-1881, Lwów 1911.
• Rawita-Gawroński F., Rok 1863 na Rusi, t.1-2, Lwów 1902-1903.
• Rawita-Gawroński F., Walka o wolność w roku 1863, Lwów 1913; Wyprawa wołyńska, epizod z r. 1863, Warszawa 1914.
• Samarski B., Danieluk J., Powstanie styczniowe na Białostocczyźnie: w 150. rocznicę wybuchu, Białystok 2013.
• Seweryn J. ks., Udział duchowieństwa diecezji kujawsko-kaliskiej w powstaniu styczniowym, Włocławek 2003.
• Sokulski J., Bronisław Brzeziński, w: Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1937, t. III, s. 37.
• Stankiewicz Z., Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, Warszawa 1967.
• Stella-Sawicki J., Dyplomacja europejska w sprawie polskiej podczas wypadków od 1861 do 1864 roku, w: Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863-1864, t. 5, Lwów 1894.
• Stella-Sawicki J., Galicja w powstaniu styczniowym, Lwów 1909 (wyd. 2, 1913).
• Stella-Sawicki J., Pamiętniki po powstaniu styczniowym, t. 3, Czasy przedpowstaniowe 1854-1862, Warszawa 1931.
• Stępień S., Czornowoł I., Powstańcy styczniowi we Lwowie, Warszawa 2022.
• Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t.1-3, Warszawa 1955-1957.
• Wasilewski L., Józef Piłsudski, jakim go znałem, Warszawa 1935.
• Wasilewski L., Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, Warszawa 1934.
• Wiśniewski J., Udział księży z diecezji sandomierskiej w powstaniu styczniowym 1863 r., Radom 1926.
• Wroński A., Duchowieństwo katolickie a sprawa narodowa w Królestwie Polskim w latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku, Toruń 1992.
• Wroński A., Duchowieństwo i Kościół Katolicki w Królestwie Polskim wobec sprawy narodowej w latach 1832-1860, Warszawa 1994.
• Zeznania i zapiski śledcze o powstaniu styczniowym Oskara Awejde, red. S. Kieniewicz, I. Miller, Moskwa 1961.
• Zgniotą nas tyrany – powstaniem na nowo. Wokół powstania styczniowego 1861-1863, red. M. Sikorska, Warszawa 2013.
• Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863-1864. Na podstawie materyałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Rapperswil 1913.
• Żywczyński M., Kościół i duchowieństwo w powstaniu styczniowym (stan badan w zarysie), „Przegląd Historyczny”, t. 34, 1937-1938, z. 2, s. 512-525.

Identifiers

DOI

10.18290/teka23.3

Biblioteka Nauki

31232829