The Saint Benedict Cross or the Saint Benedict Medal Based on a Find from Archaeological Research in Gniew (Pomerania Province)

• Authors: Jakub Michalik

Title variants

Krzyżyk czy medalik św. Benedykta na podstawie znaleziska z badań archeologicznych w Gniewie (woj. pomorskie)

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

In 2015, during archaeological research conducted around the church in Gniew (Pomerania Province), a small fragment of a metal plate was found. After it was cleaned as part of restoration it turned out to be a cross. The excavation was located outside, near the chancel wall. Research conducted there confirmed the conclusions drawn in previous years, i.e. that the church grounds had been used as a graveyard. The fact that the graveyard had been used for a long time was proved by numerous burials, overlapping grave pits and ossuaries, meaning places where human remains were gathered after earlier burials in the graveyard and the church had been emptied. Devotional items, including medals, crucifixes, scapulars, and prayer ropes, have been long connected with the Christian tradition. The fact that they are found during excavations in churches and graveyards may indicate that they were popular in Late Middle Ages and in the Modern Era. Unfortunately, the cross has not been preserved whole. It is difficult to determine whether the missing loop and two fragments of the horizontal bar were damaged when it was used by its owner or as a result of corrosion taking place after it had been deposited in the ground. The first written sources concerning the medal itself come from an information leaflet dated to 1664. It depicts Saint Benedict in a gesture of benediction and a medal with a characteristic cross and letters. One of the most important works on the Saint Benedict Medal is the work by Prosper Guèranger from 1862. Saint Benedict medals and crucifixes are also known from many inventories of artefacts compiled during research conducted in graveyards, mostly from the Modern Era. Saint Benedict crosses in a form resembling a knight’s cross were found in, among others, Maniowy in Podhale, Gliwice, Lubiń near Kościan, Wrocław, and Częstochowa. Despite the three and a half centuries that have passed since the first information about the medal appeared, and the six centuries since the first mention of its symbolism, it is still very popular among Christians. Most probably, information about the miracles happening thanks to it are no longer the main reason why it is worn but it can be a kind of an amulet protecting against evil. Despite rather scarce literature on Saint Benedict devotional items found at archaeological sites, one should expect that as research progresses, doubts about the manufacturing places or more detailed relationships between the appearance of crosses and medals will be dispelled.

PL

W 2015 r., podczas badań archeologicznych wokół kościoła w Gniewie (woj. pomorskie), znaleziono drobny fragment blaszki, która po oczyszczeniu w czasie zabiegów konserwatorskich okazała się być krzyżykiem. Wykop zlokalizowany był na zewnątrz, niedaleko ściany prezbiterium. Badania w tym miejscu potwierdziły wnioski wysunięte w poprzednich latach badań, że teren wokół kościoła użytkowany był jako cmentarz. O długim użytkowaniu cmentarza świadczyły licznie odkryte pochówki, przecinające się jamy grobowe i ossuaria, czyli miejsca w których gromadzono szczątki ludzkie po oczyszczeniu z wcześniejszych pochówków z obszaru cmentarza i kościoła. Dewocjonalia, czyli między innymi medaliki, krzyżyki, szkaplerze czy sznury modlitewne, są związane z religią chrześcijańską długą tradycją. Ich znaleziska podczas badań wykopaliskowych w kościołach i na cmentarzyskach mogą świadczyć, że były one popularne wśród społeczeństw późnego średniowiecza i nowożytności. Niestety, krzyżyk nie zachował się w całości. Trudno jest ustalić czy brakujące uszko oraz fragmenty dwóch belek uległy uszkodzeniu w czasie jego użytkowania przez właściciela, czy też stało się to przez procesy korozyjne po zdeponowaniu w ziemi. Pierwsze źródła pisane o samym medaliku pochodzą z ulotki informacyjnej datowanej na 1664 r. Przedstawia ona świętego Benedykta z gestem błogosławieństwa i medalik z charakterystycznym krzyżem i literami. Jedną z najważniejszych prac o medaliku świętego Benedykta jest dzieło z roku 1862, autorstwa Prospera Guèrangera. Medaliki i krzyżyki św. Benedykta są także znane z wielu inwentarzy zabytków z badań cmentarzysk, głównie z okresu nowożytności. Krzyżyki św. Benedykta w formie zbliżonej do krzyża kawalerskiego zostały odnalezione między innymi w Maniowach na Podhalu, Gliwicach, Lubiniu pod Kościanem, Wrocławiu czy Częstochowie. Mimo upłynięcia ponad trzech i pół wieku od pojawienia się pierwszej informacji o medaliku, a ponad sześciu od pierwszej wzmianki o jego symbolice, to nadal medalik cieszy się dużą popularnością wśród chrześcijan. Zapewne informacje o cudach, jakie dzieją się za jego pośrednictwem, nie są już głównym motywem osób go noszących, tak może stanowić on swego rodzaju amulet, który ma chronić noszącego przed złem. Pomimo nadal dość skromnej literatury odnośnie do dewocjonaliów św. Benedykta pozyskanych ze stanowisk archeologicznych, należy liczyć, że wraz z postępem badań zostaną rozwiane niejasności odnośnie do miejsc produkcji, czy też bardziej szczegółowych zależności w wyglądzie między samymi krzyżykami i medalikami.

Keywords

EN

archaeology; modern era; Gniew; devotional items; cross; St. Benedict; Benedictine monks; St. Zacharias; the cross of Saint Zacharias; epidemics

PL

archeologia; nowożytność; Gniew; dewocjonalia; krzyżyk; św. Benedykt; benedyktyni; św. Zachariasz; karawaka; epidemia cholery; archeologia; nowożytność; Gniew; dewocjonalia; krzyżyk; św. Benedykt; benedyktyni; św. Zachariasz; karawaka; epidemia cholery

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica
• Year: 2020
• Issue: 35
• Pages: 167-187

Dates

published

2020-12-30

Contributors

author

Jakub Michalik

References

• Białobłocki K. (1991/1992), Zespół medalików z wykopalisk archeologicznych w Lubiniu pod Kościanem, “Slavia Antiqua”, 33, p. 161–185.
• Borkovský I. (1975), Svatojiřská bazilika a klášter na Pražském hradě, Academia, Prague.
• Chrościcki J. (1974), Pompa Funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Chudzińska B. (1998), Dewocjonalia z nowożytnego cmentarzyska we wsi Maniowy na Podhalu, Cracovia, Kraków.
• Chudzińska B. (2008), Archeolog o medalikach, “Alma Mater”, 99, p. 287–290.
• Dąbrowska M. (2012), Wyposażenie grobowe zmarłych od średniowiecza do XVIII wieku z cmentarza przy kościele pw. św. Katarzyny na warszawskim Służewie, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60 (2), p. 331–354.
• Dudziński T., Grupa M., Grupa D., Krajewska M., Majorek M., Nowak M., Nowak S., Przymorska-Sztuczka M., Wojciechowska A. (2015), Tajemnice szczuczyńskich krypt, vol. III, Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Grajewo–Toruń.
• Dudziński T., Grupa M., Nowosad W. (2017), Tajemnice szczuczyńskich krypt, vol. IV, Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Grajewo–Toruń.
• Faßbinder S. (1993), Wallfahrtsmedaillen vom Zähringer Burgberg, [in:] Zeitspuren. Archäologisches aus Baden, Kehrer, Freiburg, p. 222–236.
• Furmanek M., Michnik M. (2004), Dewocjonalia z cmentarza przy kościele pw. Wszystkich Świętych w Gliwicach, “Rocznik Muzeum w Gliwicach”, 19, p. 399–420.
• Grupa M. (2005), Ubiór mieszczan i szlachty z XVI–XVIII wieku z kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Grupa M., Warecka O. (2017), Wybrane różańce z badań w kościele parafialnym pw. św. Mikołaja w Gniewie, “Rydwan”, 13, p. 31–42.
• Grupa M., Grupa D., Kozłowski T., Krajewska M., Majorek M., Nowak M., Nowak S., Przymorska-Sztuczka M., Wojciechowska A., Dudziński T. (2014), Tajemnice szczuczyńskich krypt, vol. II, Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Grajewo–Toruń.
• Grupa M., Kozłowski T., Krajewska M., Grupa D., Janowska M., Jarzęcki K., Kurzawa D., Mucha N., Nowak M., Nowak S., Przymorska-Sztuczka M., Słomczewska M., Wojciechowska A., Majorek M. (2015a), Historia św. Oswalda w Płonkowie. History of St. Oswald Church in Płonkowo, vol. I, Płonkowo.
• Grupa M., Kozłowski T., Jankauskas R., Grupa D., Krajewska M., Krakowska S., Majorek M., Mosiejczyk J., Nowak M., Nowak S., Przymorska-Sztuczka M., Wojciechowska A. (2015b), Tajemnice krypty w kaplicy św. Anny, Gniew.
• Grupa M., Grupa D., Nowak M. (2018), Pojemnik na kulki zapachowe: moda, prestiż czy praktyczność?, [in:] M. Grupa, K. Jarzęcki, W. Nowosad (ed.), Historia kościoła św. Oswalda w Płonkowie, 2, Parafia Rzymskokatolicka p.w. Św. Maksymiliana Marii Kolbego i Św. Benedykta, Jana, Mateusza, Izaaka i Krystyna, Pierwszych Męczenników Polskich z siedzibą w Płonkowie, Płonkowo, p. 107–116.
• Grzegorz Wielki (2000), Dialogi, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków.
• Guèranger P. (1869), Essai sur l’origine, la signification et les privilèges de la Médaille ou Croix de saint Benoît, Poitiers (Polish edition: Gueranger P. (2018), Szkic o pochodzeniu i łaskach medalika albo krzyża św. Benedykta, trans. E. Buszewicz, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków).
• Hawryłeczko G. (2018), Wstęp. Głupstwo dla Pogan, [in:] P. Guéranger, Szkic o pochodzeniu, znaczeniu i łaskach medalika albo krzyża św. Benedykta, trans. E. Buszewiczowa, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków, p. 7–24.
• Hiżycki S. (2011), Medalik świętego Benedykta, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków.
• Karawaka, Zbiory Graficzne Biblioteki Jagiellońskiej, ref. no. I. 10. 997–189/1.
• Karpiński A. (2014), Kopacze – grabarze morowi w miastach Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 62 (3), p. 367–378.
• Kołyszko M. (2007), Aport w zaświaty. Dewocjonalia z nekropolii rodziny Wesselów w Pułtusku, [in:] A. Henrykowska, R. Lolo (ed.), Pułtuskie osobliwości. Materiały wydane w roku obchodów 750-lecia nadania praw miejskich, Sarmatia Artistica Maciej Kamil Jabłoński, Warszawa, p. 65–111.
• Kołyszko M. (2008), Medalik Świętego Benedykta z Chojnic, “Baszta”, 10, p. 31–40.
• Kołyszko M. (2013), Dewocjonalia z końca XVI–XVIII wieku pochodzące z badań archeologicznych na terenie Polski (stan zachowania, identyfikacja, zagadnienia konserwatorskie), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Kołyszko M. (2015), Wizerunki podwójnego krzyża w kulturze Polski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Kozłowski T., Grupa M. (2019), Cognitive Values of Ossuaries From the Cemetery and the Church of St. Nicholas in Gniew, “Fasciculi Archaeologiae Historicae”, 32, p. 33–51, https://doi.org/10.23858/FAH32.2019.003
• Kwiatkowski J. (2005), Szkaplerz, kaplerz, karawaka…, [in:] Non omnis moriar. Zwyczaje pogrzebowe z XVII i XVIII-wiecznym Toruniu, Muzeum Okręgowe, Toruń, p. 31–39.
• Liedtke A. (1932), Dwa dokumenty do historii związku metropolitalnego rysko-chełmińskiego, “Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej”, 4, p. 257–259.
• Malcz W. (1831), O Cholerze Indyjskiej epidemicznej, Warszawa.
• Medalik krzyż św. Benedykta. Typ klasyczny, oryginalny, stary medalik w porównaniu z jego wyglądem późniejszym 2017, prep. J. Gwiazda, Fundacja pro Maria et Veritate, Warszawa.
• Michalik J. (2018), Medaliki z wizerunkiem świętego Ignacego Loyoli pochodzące z badań archeologicznych w kościele pw. św. Mikołaja w Gniewie, “Rydwan”, 13, p. 60–67.
• Młodkowska-Przepiórowska I. (2018), Zespół dewocjonaliów z wykopalisk na cmentarzu przy kościele pw. św. Barbary na starym mieście w Częstochowie, “Acta Universitatis Lodziensi. Folia Archaeologica”, 33, p. 207–224, https://doi.org/10.18778/0208-6034.33.11
• Niedźwiadek R., Drążkowska A., Hupało W., Przymorska-Sztuczka M. (2015), Wyposażenie grobowe pochówków z krypty pod kaplicą św. Anny kościoła pw. św. Mikołaja w Gniewie, [in:] A. Drążkowska (ed.), Kultura funeralna elit Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, p. 98–104.
• Pankiewicz A., Witkowski J. (2012), Dewocjonalia barokowe odkryte na cmentarzysku przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, [in:] A. Pankiewicz (ed.), Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670), Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław (Wratislavia Antiqua, 17), p. 49–68.
• Pawikowski M. (2018), Krzyżyk karawakowy z kościoła pw. św. Mikołaja w Gniewie, “Rydwan”, 13, p. 68–78.
• Pękacka-Falkowska K. (2009), Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
• Pisarzak M. (1979), Dewocjonalia, [in:] Encyklopedia Katolicka, vol. III, Lublin, p. 1226.
• Polla B. (1986), Košice-Krásna. K stredovekým dejinám Krásnej nad Hornádom, Východoslovenske narodne muzeum v Bratislave, Bratislava.
• Rostkowska B. (1996), Dewocjonalia: medaliki i krzyżyki. Tkaniny ozdobne, [in:] S. Tabaczyński (ed.), Sandomierz, badania 1969–1973, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa, p. 405–414.
• Seibert J. (2007), Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, Wydawnictwo Jedność, Kielce.
• Stawarz N. (2014), Medalik świętego Benedykta znaleziony przy kościele świętego Jakuba w Toruniu, “Rocznik Toruński”, 41, p. 7–24.
• Sulkowska-Tuszyńska K. (2006), Klasztor Norbertanek w Strzelnie (XII–XVI wiek). Sacrum i profanum, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
• Szczaniecki P. (1976), Benedykt z Nursji, [in:] Encyklopedia Katolicka, vol. II, Lublin, p. 228–229.
• Szczaniecki P. (2016), Historia i symbolika medalika św. Benedykta, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków.
• Szczaniecki P. (2019), Święty Benedykt. Wiedza o nim i przejawy jego kultu w dawnej Polsce, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków.
• Sznajderman M. (2020), Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec.
• Trawicka E. (2007), Zabytki metalowe ze stanowiska 5 w Gdańsku – Hala Targowa, “Archeologia Stargardu”, 3, p. 57–66.
• Treasures Under the City. Novelties From the Past. Revealing the Archaeological Heritage of Budapest 1867/2005–2015. Temporary Exhibition in the Budapest History Museum – Castle Museum, April 12 – September 17, 2017 (2017), P. Farbaky (ed.), Exhibition Guide and Catalogue, Budapest.
• Wachowski K. (2010), Cmentarz przy kościele klasztornym św. Macieja we Wrocławiu, [in:] K. Wachowski (ed.), Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław (Wratislavia Antiqua, 12), p. 165–170.
• Wiewióra M. (1995), Medalik Świętego Benedykta odkryty podczas badań zespołu klasztornego w Trzemesznie. Studia z dziejów kultu religijnego, [in:] A. Pobóg-Lenatrowicz, M. Derwich (ed.), Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, Wydawnictwo Św. Krzyża, Opole, p. 433–442.
• Witkowski J. (1990), Inwentarz zabytków odkrytych w krypcie kościoła pocysterskiego w Lubiążu, [in:] Lubiąż. Klasztor Cystersów. Wyniki badań z lat 1988–89, Wrocław (wyd. powielane Wojewódzkiego Ośrodka Archeologiczno-Konserwatorskiego we Wrocławiu).
• Wojcieszak M. (2012), Nekropole średniowiecznego i nowożytnego Wrocławia, Uniwersytet Wrocławski. Instytut Archeologii, Wrocław (Wratislavia Antiqua, 15).
• Zajączkowski T. (2017), Z historii gdańskiej chirurgii (część 2). Epidemia cholery w Gdańsku i Europie w latach 1831–1832, “Gazeta AMG”, 1/2017, p. 27–30.

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6034.35.11