A Few Words About the Ice House of the Konsum Store in the Nineteenth-Century Priest’s Mill Factory and Residential Complex in Łódź

• Authors: Janusz Pietrzak

Title variants

Kilka słów o lodowni sklepu „Konsum” w dziewiętnastowiecznym zespole fabryczno-mieszkalnym: Księży Młyn w Łodzi

• Languages of publication: EN

Abstracts

EN

The issue of ice houses, both those found among manor and farm buildings and those connected with industrial plants, is a research issue frequently raised in many countries of Western Europe and in the United States. In the Polish literature, however, it does not attract much interest, which is why knowledge of it – or at least the knowledge shared – is usually limited to the awareness of the existence of ice houses and their purpose, and only occasionally do they become subjects of more extensive research. This also concerns the very material substance of such buildings. In 2015, on the Priest’s Mill estate in Łodź, erected along with the extension of Karol Scheibler’s cotton plant at the beginning of the 1870s, rescue excavations were conducted under the supervision of archaeologists Maciej Milczarek and Zbigniew Rybacki. They concerned the remains of an ice house built for the estate general store (including a grocery) called Konsum. Its preserved form is a result of a few construction stages completed in quick succession. During the third one (between 1883/1884 and 1889) the ice house we are interested in was built. It was not big as its capacity was approximately 100 cubic metres, and its structure was rather typical of larger industrial ice houses, with the upper (aboveground) chamber used as an ice warehouse, and the lower (underground) chamber serving as the store’s cold storage. Most probably, it was not used for long, however, there is no data that would allow to determine the time of its liquidation.

PL

Zagadnienie lodowni, tak tych spotykanych wśród zabudowań dworskich i folwarcznych, jak i związanych z zakładami przemysłowymi, jest tematem badawczym często podejmowanym w wielu krajach zachodniej Europy oraz w Stanach Zjednoczonych. Natomiast w polskiej literaturze naukowej nie budzą one większego zainteresowania, w efekcie czego wiedza o nich – przynajmniej ta przekazywana – najczęściej ogranicza się do świadomości ich istnienia oraz przeznaczenia i tylko sporadycznie stają się one przedmiotem nieco szerzej zakrojonych badań. Dotyczy to także samej, materialnej substancji obiektów. W 2015 r. w na łódzkim osiedlu „Księży Młyn”, zrealizowanym wraz z mającą swój początek w latach 70-tych XIX w. rozbudową zakładów bawełnianych Karola Scheiblera, pod kierunkiem archeologów Macieja Milczarka i Zbigniewa Rybackiego przeprowadzone zostały ratownicze badania wykopaliskowe. Ich przedmiotem były relikty lodowni wzniesionej dla potrzeb funkcjonującego tu w przeszłości wielobranżowego (m.in. spożywczego) sklepu osiedlowego, zwanego Konsumem. W swej zachowanej do dziś bryle powstał on w efekcie kilku szybko następujących po sobie etapów budowy, a w trzecim z nich (między 1883/1884 a 1889 r.) powstała interesująca nas tu lodownia. Nie był to obiekt wielki, gdyż jego kubaturę ocenić można na zbliżoną do około 100 m3, otrzymał zaś on dyspozycję typową raczej dla większych lodowni przemysłowych, w których to górna (nadziemna) komora służyła jako skład lodu, zaś dolna (zagłębiona w grunt) była „zimnym” magazynem sklepowym. Nie funkcjonował on zapewne zbyt długo, brak jednak podstaw dla próby dokładnego określenia czasu jego likwidacji.

Keywords

EN

Priest’s Mill in Łódź; industrial archaeology; ice house

PL

Księży Młyn; archeologia przemysłowa; lodownia; Księży Młyn; archeologia przemysłowa; lodownia

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica
• Year: 2020
• Issue: 35
• Pages: 217-241

Dates

published

2020-12-30

Contributors

author

Janusz Pietrzak

References

• ADPł (Diocesan Archive in Płock), Ref. no. B–4: Inwentarz dóbr biskupstwa płockiego anni 1595. Ze starego i na półzgniłego inwentarza przepisany in majori parte, reszta bowiem tego inwentarza w kapitularzu płockim pod ławą znalezionego rozpruszona, odarta i zgniła nie mogła być przeczytana. To zaś co tu się znajduje przepisane jest z rozkazu J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[oś]ci X[ię]dza Andrzeja Stanisława Kostki na Załuskach Załuskiego biskupa płockiego i mazowieckiego 1730 w Pułtusku.
• ADPł (Diocesan Archive in Płock), Ref. no. B–341: Rachunki dóbr biskupstwa płockiego na skarb biskupi trzymanych 1790–1791.
• ADPł (Diocesan Archive in Płock), Ref. no. B–344: Rachunki dóbr biskupstwa płockiego na skarb biskupi trzymanych 1785–1786.
• AGAD, APP (The Central Archives of Historical Records in Warsaw, The Economic Archive of Primate Michał Poniatowski), Ref. no. 80: Compendium Inventarium Archiepiscopatus Gnesenensis Post obitum Ill[ustrissi] mi et R[evren]d[is]simi D[omi]ni Joannis Stephini Wydzga Archiepiscopi Gnesenensis Sede Vacante in Amdministeatione Ill[ustrissi]mi D[omini]ni Stanislai Krajewski Decani Gnesenensis, Prepositi S. Michaelis in Arce Cracoviensis, Custodis Loviciensis, M[aioris] R[egni] Cancellariae Regentis. In Anno 1685to Diebus Ultimis [Septem]bris Conscriptum.
• APŁ, AMŁ, WT (State Archive in Łódź, City of Łódź Files, Technical Department), Ref. no. 21142: Plan części miasta Łodzi – z mapy geometry Starzyńskiego, w skali 1:1680 redukował w 1917 r. na skalę 1:4000 geometra Kazimierz Jasiński, z warstwicami wg planu inż. Lindleya z 1903 r.
• APŁ, RGP, WA (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Technical Department), Ref. no. 1661: Plany pozostałe z akt zniszczonych za 1883 r., skan 156–157.
• APŁ, RGP, WB (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Construction Department), Ref. no. 1569: [Proekt] na postrojku Akcìonernym˝ Obŝestvom˝ bumažnyh˝ manufaktur˝ Karla Šejblera postrojku kamen[noj] Ino ètaž[noj] kladovoj pod˝ No 961–969 po ulicě Sv[âtoj] Èmilìi v˝ gor[ode] Lodzi.
• APŁ, RGP, WB (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Construction Department), Ref. no. 1586: O perestrojkě Akcìonern[ym] Obŝestv[om] Bumažn[yh] Manufakt[ur] Karla Šejblera kamen[noj] Ino ètažn[oj] lavki i dostrojki kamen[noj] 2h˝ ètažn[oj] lavki s˝ žilymi poměŝenìâmi na fabričnoj městnosti N 961–969 po Pržendzâl´noj ulicě v˝ gor[ode] Lodzi.
• APŁ, RGP, WB (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Construction Department), Ref. no. 1867: [Proekt] na postrojku Akcìonernym˝ Obŝestvom˝ Bumažnyh˝ Manufaktur˝ Karla Šejblera kamen[nago] saraâ dlâ požarnyh˝ instrumentov˝ častû I–no ètaž[noû] i častû 4h˝ ètaž[noû] s˝ trempelem˝ a ravno kamen[nyh] I–no ètaž[nyh] služb˝ s˝ othožimi městami na městnosti No 961 do 969 po uli[ce] sv. Èmilìi v˝ gor[ode] Lodzi.
• APŁ, RGP, WB (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Construction Department), Ref. no. 2248 O postrojkě Ino ètažnyh˝ čulanov˝ s˝ pračešnâmi i othožimi městami, perestrojkě kryši na kotel´nom˝ pokoě i dostrojkě kladovoj vo dvorovom˝ městě akcìonern[ogo] obŝ[estva] bum[ažnyh] manufaktur˝ K. Šejblera No 961 i 969 po ul[ice] Sv[âtoj] Èmilìi v˝ g[orode] Lodzi.
• APŁ, RGP, WB (State Archive in Łódź, Piotrków Governorate, Construction Department), Ref. no. 3358 Ob˝ utverždenìi plana na postrojku firmoû K[arl] Šejbler˝ v˝ g[orode] Lodzi po ul[ice] Sv[âtoj] Èmilìi kamennoj pristrojki i podvala.
• APŁ, Zb.alb.ikon. (State Archive in Łódź, A collection of iconographic albums), Ref. no. A–103, k. 2, photo 1: Zakłady K. Scheiblera na Księżym Młynie – Ogólny widok.
• APŁ, Zb.ikon. SiG (State Archive in Łódź, Iconographic collection, Scheibler and Grohman), Ref. no. 239: Consum.
• APŁ, Zb.ikon. SiG (State Archive in Łódź, Iconographic collection, Scheibler and Grohman), Ref. no. 240: Consum – Werkaufssaal.
• APŁ, Zb.kart. (State Archive in Łódź, Cartographic collection), Ref. no. 1: Plan goroda Lodzi Petrokovskoj gubernii sostavlen v˝ 1894, 1895 i 1896 godach…
• APŁ, Zb.kart. (State Archive in Łódź, Cartographic collection), Ref. no. 527: Plan der Gruntbesitzungen samt Fabricken Sener Hochwohlgeboren des Herrn Prezes Karl Schejbler mit der Umgebung der Stadt Lodz ausgearbeitet im Jahre 1877 geschworener Jeometer der 2 Klasse Rudolph Micinski.
• BFM (Bildarchiv Foto Marburg), sygn. fm931972.
• Aterini B. (2007), Le ghiacciaie. Architetture dimenticate, Alinea, Firenze.
• Baraniewski W. (2004), Kuchnia i stół w polskim dworze, Prószyński i S-ka, Warszawa.
• Beamon S.P., Roaf S. (1990), The Ice-houses of Britain, Routledge, London–New York.
• Bochenek R.H. (2003), Twierdza Modlin, Bellona,Warszawa.
• Brożkiewicz P.J. (1946), Chłodnictwo aprowizacyjne, Kraków.
• Brückner E., Spillner E. (1904), Eisbehälter und Kühlanlagen mit künstlicher Kälteerzeugung, [in:] Handbuch der Architektur, T. 3, Die Hochbaukonstruktionen, Bd. 6, 3rd ed., Stuttgart, p. 247–281.
• Bystrzonowski W. (1743), Jnformacya Matematyczna, Rozumnie ciekawego Polaka Swiat cały, Niebo, y ziemię, y co na nich iest W trudnych kwestyach y praktyce iemuż ułatwiaiąca…, 1st ed., Lublin.
• Domaniewski C. (1929), Cegła normalna polska wymiarów 27 x 13 x 6 cm obowiązująca z mocy postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 lipca roku 1927. Tablice ilości cegieł, zapraw i ich składników, Warszawa.
• Ellis M. (1982), Ice and Icehouses Through the Ages. With a Gazetteer for Hampshire, n.p.
• Encyklopedja rolnicza i rolniczo-przemysłowa (1889), vol. II, ed. H. Kotłubaj, A. Strzelecki, Wydaw. “Rolnika i Hodowcy”, Warszawa, p. 380–381.
• Filipowicz P. (2012), Wyniki badań architektonicznych zabytkowego budynku konsumów /sklepu dla pracowników/ zlokalizowanego przy ul. Księży Młyn 14 w Łodzi, w zespole poprzemysłowym Karola Scheiblera, Łódź (a computer printout in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Geul A. (1884), Brauereien, Mälzereien und Brennereien, [in:] Handbuch der Architektur, T. 4, Entwerfen, Anlage und Einrichtung der Gebäude, Hbd. 3, Landwirthschaftliche Gebäude und verwandte Anlagen, 1st ed., Darmstad, p. 396–431.
• Gostomski A. (1588), Gospodarstwo, Kraków.
• Gubańska R. (2009), Budynki i budowle dolnośląskich folwarków, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. Monografie, 87).
• Harres B. (1882), Die Landwirthschaftliche Baukunst. Praktisches Handbuch für Architekten und Bauhandwerker, ed. E. Harres, 2nd ed., Berlin.
• Harres B. (1883), Budownictwo wiejskie. Praktyczny podręcznik dla budowniczych i rzemieślników przy budownictwie pracujących, dla szkół rzemieślniczych i budownictwa, dla gospodarzy wiejskich i leśniczych, E. Harres (ed.), Warszawa.
• Haur J.K. (1675), Oekonomika ziemianska generalna Punktámi Pártikulárnemi, Interrogatoryámi Gospodárskiemi, Praktyką Mieśięczną, Modelluszámi abo Tabułámi Arithmetycznemi obiaśniona. Pánom Dźiedzicznym, Arendarzom, Oekonomom, Attendętom, Urzędnikom, Pisárzom Prowentowym y wszystkim wpospolitości Dobr źiemskich Dozorcom pozyteczna i potrzebna…, Kraków.
• Haur J.K. (1679), Ziemianska generalna Oekonomika Obszernieyszym od przeszłey edycyy Stylem Supplementowana, i we wszystkich Punktách znacznie poprawiona, Kraków.
• Haur J.K. (1693), Skład abo skarbiec Znákomitych Sekretow oekonomiey ziemiańskiey, Kraków.
• Heintze N. (2008), Eiskeller, „Schattenwelt”, as cited on: https://www.berliner-unterwelten.de/verein/forschungsthema-untergrund/sonderbauten/eiskeller.html (access 1 VI 2020).
• Heintze N. (2014), Esskeller und Eiswerke in Berlin und Brandenburg, 3rd ed., Berlin, https://digital.zlb.de/viewer/resolver?urn=urn:nbn:de:kobv:109-opus-238023 (access 20 VI 2020).
• Holewiński J. (1919), Budownictwo wiejskie. Podręcznik praktyczny dla właścicieli ziemskich, Towarzystwo Wydawnicze, Warszawa–Kraków.
• Instrukcijos feodaliniu valdu administracjai Lietuvoje XVII–XIX a. (1985), publ. Z. Kiaupa, J. Kiaupiené, Vilnius.
• Iwanicki K. (1917), Budownictwo wiejskie. Poradnik przy wznoszeniu zabudowań na wsi, Kijów–Warszawa.
• IZJ (2015a), Tajemniczy ceglany krąg na Księżym Młynie, “Express Ilustrowany”, no. 240, October 14, p. 1, 3.
• IZJ (2015b), Rozwiązano zagadkę tajemniczego kręgu. Okrągła lodownia na Księżym Młynie, “Express Ilustrowany”, no. 251, October 27, p. 3.
• Kajzer E. (1981), Łódź. Konsumy w zespole robotniczego osiedla mieszkalnego K. Scheiblera “Księży Młyn” (Record Sheet of Architectural and Construction Monuments in the archive of the Provincial Office of Monument Preservation in Łódź).
• Kamler J. (1910), Rzeźnie miejskie, “Przegląd Techniczny”, 48 (15), p. 189–193.
• Kobojek G. (1998), Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów, Zora, Łódź.
• Kola A. (1989), Późnośredniowieczna chłodnia z Torunia, “Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Archeologia”, 16 (200), p. 103–116.
• Kostrzecki M. (1840), Lodownia, “Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy”, 4 (23), p. 264–265.
• Kowecka E. (1991), Dwór “Najrządniejszego w Polszcze magnata”, IHKM. PAN, Warszawa.
• Kulesza M. (2013), Wielokulturowe dziedzictwo Łodzi a współczesny krajobraz miasta, “Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 2, p. 11–46.
• Kurpisz W. (1952), Poradnik zlewniarza, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa.
• Kurpisz W. (1956), Poradnik pracownika zlewni i śmietanczarni, 2nd ed., Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa.
• Kwiatkowski B. (2012), Folwarki Lubelszczyzny. Historia rozwoju i zabudowy, Politechnika Lubelska, Lublin.
• Kwiatkowski M. (2015), Tajemniczy budynek na Księżym Młynie, “Gazeta Łódź”, a suplement to “Gazeta Wyborcza”, no. 240, October 14, p. 4.
• Lodownia wiejska (1865), “Przyjaciel Domowy”, 25, p. 100.
• Lütgert S.A. (2000), Eiskeller, Eiswerke und Kühlhäuser in Schleswig-Holstein und Hamburg. Ein Beitrag zur Kulturlandschaftsforschung und Industriearchäologie, Husum.
• Mączyński J. (1564), Lexicon Latino Polonicum ex optimis Latinae linguae Scriptoribus concinnantum…, Regiomonti Borussiae.
• Magnuszewska A. (2015), Archeolodzy zaczną wkrótce badać tajemniczy ceglany krąg na Księżym Młynie, “Dziennik Łódzki”, ed. A, no. 240 (24.072), October 14, p. 4.
• Markiewicz-Kozańska E. (1982), Historia budowy przedsiębiorstwa Karola Scheiblera w latach 1854–1914, “Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej. Budownictwo”, 408 (28), p. 123–143.
• Markiewicz-Kozańska E. (1984), Rozwój przestrzenny wielkich i dużych zespołów fabryczno-mieszkalnych na terenie w Łodzi w drugiej połowie XIX wieku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 29 (1–2), p. 137–145.
• Markiewicz-Kozańska E. (1991), Ze studiów nad rozwojem przestrzennym XIX–wiecznych zespołów zabudowy fabrycznej i mieszkalnej, “Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej. Budownictwo”, 553 (42), p. 53–90.
• Martin J. (1997), Glacières françaises. Histoire de la glace naturelle, Errance, Paris.
• Martin J. (2000), Glaces naturelles et glacières, n.p.
• O lodach. Wyjątek dla Gospodyń z P. Meineke (1822), “Izis Polska”, 1, p. 239–243.
• Ostap. (1911), Zmiana formatu cegły, “Architekt”, 12, (11–12), p. 165–166.
• Ostrzeniewski A. (1902), Lodownie, “Architekt”, 4, (9) (supplement), col. 39–44.
• Ostrzeniewski A. (1906), O udziałowych lodowniach, “Architekt”, 7 (3), col. 61–62.
• Pawłowski K., Stępień W., Lorenc-Karczewska A., Szelągowska E., Salm J., Wesołowski J., coop. M. Chronowski (2001), Delimitacja wschodniej części d. posiadeł wodno-fabrycznych (stadium rewitalizacji Księżego Młyna – etap I) (Regional Centre for Studies and the Protection of the Cultural Environment, Łódź, a computer printout in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Pierzchała W. (2014), Sensacyjne odkrycia podczas rewitalizacji Księżego Młyna, “Dziennik Łódzki”, ed. A, no. 256, November 4, p. 6.
• Pierzchała W. (2014a), Stary osadnik odkryty na Księżym Młynie zostanie jednak zasypane, “Dziennik Łódzki”, ed. A, no. 260, November 8–9, p. 5.
• Pietrzak J., Rybacki Z., Milczarek M. (2015), Opracowanie z badań archeologicznych na fragmencie działki ewidencyjnej nr 84/2, obręb W–25 w Łodzi, AZP 66–52, na obszarze wpisanym do rejestru zabytków pod nr A/361 z dnia 14.12.1996 r. Księży Młyn Lodownia, b (a printout in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Plank R. (1954), Geschichte der Kälteerzeugung und Kälteanwendung, [in:] R. Plank (ed.), Handbuch der Kältetechnik. Unter Mitarbeit zahlreicher Fachleute, Springer, Berlin–Heidelberg, p. 1–160, https://doi.org/10.1007/978-3-662-11680-7_1
• Ponętowski J. (1937), Ziemianin, [in:] S. Kot, Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej. Księga pamiątkowa na 75-lecie Gazety Rolniczej, Warszawa, p. 141–143.
• Popławska I. (1964), Budownictwo domów robotniczych w Łodzi w drugiej połowie XIX w., “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 9 (4), p. 295–312.
• Popławska I. (1972), Zespół fabryczno-rezydencjonalny Księży Młyn w Łodzi, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 17 (4), p. 295–304.
• Popławska I. (1973), Architektura przemysłowa Łodzi w XIX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa (Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki, 11).
• Popławska I. (1992), Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa (Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki, 19).
• Puś W. (1979), Dzieje przedsiębiorstwa i załogi w Polsce Ludowej 1945–1977, [in:] W. Puś, S. Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju “Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827–1977, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź, p. 309–525.
• Pytlas S. (1979), Dzieje przedsiębiorstwa w latach 1827–1945, [in:] W. Puś, S. Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju “Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827–1977, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź, p. 9–308.
• Pytlas S. (1998), Księży Młyn i okolice. Jego właściciele i ich zakłady, [in:] D. Berbelska, S. Pytlas, J. Salm, A. Zielińska, Księży Młyn, Łódź, p. 15–41.
• Rausch de Traubenberg F. (1779), Elementa Architecturae ad structuras oeconomicas applicatae in usum Academiarum per Regnum Hungariae et eidem adnexas provincias conscripta, Budae.
• Rausch de Traubenberg F. (1788), Budownictwo wieyskie do gospodarskich potrzeb stosowane a do uzycia kraiowego podane, [transl. C. Zapolski], Warszawa.
• Reinink W. (1995), Eiskeller. Kulturgeschichte alter Kühltechniken, mit Beiträgen J.G. Vermeulen, M. Wehdorn, Böhlau, Wien–Köln–Weimar (Kulturstudien. Bibliothek Der Kulturgeschichte, 15), https://doi.org/10.7767/9783205122548
• Reinink W., Vermeulen J.G. (1981), IJskelders. Koeltechnieken van weleer, Heuff, Nieuwkoop.
• Rozbicka M. (1999), Siedziby średniej i drobnej szlachty na północno-zachodnim Mazowszu w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, Neriton, Warszawa.
• Salm J. (1998), Wokół Księżego Młyna – architektoniczne i urbanistyczne przemiany fabrycznej jurydyki, [in:] D. Berbelska, S. Pytlas, J. Salm, A. Zielińska, Księży Młyn, Łódź, p. 43–87.
• Salm J. (2001), Problematyka konserwatorska Księżego Młyna, czyli o szczycie góry lodowej, [in:] W. Kaczmarek (ed.), O Księżym Młynie. Historia – architektura – ogrody. Materiały z sesji zorganizowanej 2 marca 2001 r. w Rezydencji Księży Młyn przez Oddział Łódzki Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Muzeum Sztuki Rezydencja Księży Młyn, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Zora, Łódź, p. 43–63.
• Salm J. (2007), Problematyka konserwatorska Księżego Młyna, czyli o szczycie góry lodowej, [in:] Muzealizacja, Rewitalizacja czy Destrukcja? Wobec Dziedzictwa XIX-wiecznej Architektury, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, p. 69–81.
• Sieradzka A. (2001), Przechadzki po dawnych wnętrzach czyli jak niegdyś mieszkano w Polsce, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa.
• Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko-łacińska (1999–2019), vol. I–VI, ed. E. Kędelska, I. Kwilecka, A. Łuczak, L.A. Jankowiak, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
• Stefański K. (1994), Kilka uwag o architekturze Łodzi i jej twórcach, “Miscellanea Łódzkie”, 1 (11), p. 12–20.
• Stefański K. (1997), Legenda Hilarego Majewskiego, “Tygiel Kultury”, 3, p. 77–81.
• Stefański K. (2001), Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka w latach 1821–1914, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Łódź.
• Stefański K. (2003), Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., 1st ed., Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
• Stefański K. (2015), Włoska podroż Hilarego Majewskiego, [in:] J. Malinowski, I. Gavrash, D. Ziarkowski (ed.), Polscy i rosyjscy artyści i architekci w koloniach artystycznych zagranicą i na emigracji politycznej 1815–1990, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata. Wydawnictwo Tako, Warszawa–Toruń (Sztuka Europy Wschodniej, 3), p. 59–68.
• Strzałkowski J. (1997), Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź.
• Szewczyk J. (2019), Hydroizolacja elementów budowli w wybranych okresach historii architektury czyli o uszczelnieniach z nietypowych materiałów, o dawnych impregnatach, drenażach i pokrewnych rozwiązaniach budowlanych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
• Szyburska T. (1972), Łódź – osiedle domów dla robotników tzw. “Księży Młyn” i pałac Herbsta, Warszawa (a manuscript in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Szyburska T. (1976), Osiedle domów dla robotników tzw. ‘Księży Młyn’ i pałac Herbsta w Łodzi, [in:] W. Karczmarzyk (ed.), Dokumentacje naukowo-historyczne PKZ (1975), Warszawa, p. 101–135.
• Szymański P. (2006), Księży Młyn doliną nauki i sztuki – planowanie pasywne czy aktywne?, [in:] T. Markowski (ed.), Rewitalizacja kompleksu Księżego Młyna, Warszawa (Biuletyn KPZK PAN, 229, CD–ROM), p. 58–86.
• Świtkowski P. (1782), Budowanie wieyskie dziedzicom dóbr i possessorom toż wszystkim, iakążkolwiek zwierzchność po wsiach i miasteczkach mającym do uwagi y praktyki podane. Z figurami, Warszawa–Lwów.
• Tangires H. (1991), Icehouses in America: the History of a Vernacular Building Type, “New Jersey Folklife”, 16, p. 33–43.
• Tomczak A. (2012), ‘Miasto w mieście’ – ochrona struktury urbanistycznej posiadeł wodno-fabrycznych w Łodzi, “Czasopismo Techniczne, Architektura”, 109 (3–A (12)), p. 69–75.
• Turowski A. (1976), Struktura przestrzenna założenia urbanistycznego Księży Młyn, [in:] Znaczenie zabytków techniki i budownictwa XIX wieku w procesie przemian społecznych (Materiały z sesji naukowej odbytej w Łodzi w dniach 17–18 listopad 1975), Łódź, p. 67–82.
• Turowski A. (1976a), Styl wzniosły i przestrzeń bogata. (Struktura przestrzenna założenia urbanistycznego Księży Młyn), “Teksty”, 4–5 (28–29), p. 149–176.
• Tynecki J. (1988), Przemysł a kultura dzieje imperium bawełnianego w Łodzi dla historyków kultury, “Prace Polonistyczne”, ser. 44, p. 5–55.
• Ulepszenia w browarach piwnych ostatniemi laty zapowiedziane (1867), “Gazeta Przemysłowa”, 2 (62), p. 38–39.
• Walczak B.M. (2007), Księży Młyn w kontekście rozwoju zespołów fabryczno-mieszkalnych w Europie, [in:] Muzealizacja, Rewitalizacja czy Destrukcja? Wobec Dziedzictwa XIX-wiecznej Architektury. A popular scientific session. The 7th Festival of Science, Technology and Art in Łódź, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, p. 47–68.
• Walczak B.M. (2010), Zespoły fabryczno-mieszkalne w europejskim przemyśle włókienniczym w latach 1771–1914. Geneza – rozwój – typologia, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź (Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej, 1084. Rozprawy Naukowe, 402).
• Wawel, vol. II, Materiały archiwalne do budowy zamku (1913), publ. A. Chmiel, Kraków (Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej, 5).
• Wilk A. (2000), Lodownie, “Spotkania z Zabytkami”, 24 (II) (165), p. 37–38.
• Włodarska D., Kamiński M., Frąckiewicz A., Kuba R., Kopka R. (2016), Projekt budowlany remontu konserwatorskiego elewacji i dachu budynku dawnych Konsumów K.W. Scheiblera, wpisanych do Rejestru Zabytków nr A/361, Łódź, ul. Księży Młyn 14, n.p. (a computer printout in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Włodarska D., Kamiński M., Frąckiewicz A., Kuba R., Kopka R., Pałuska M. (2016a), Projekt budowlany remontu konserwatorskiego elewacji i dachu budynku dawnych Konsumów K. W. Scheiblera, wpisanych do Rejestru Zabytków nr A/361, Łódź, ul. Księży Młyn 14, n.p. (a computer printout in the archive of the Łódź Provincial Monument Conservator in Łódź).
• Wystawa Przemysłowo-Rolnicza w Warszawie w r. 1885. V. Przemysł fabryczny tkacki (1885), “Przegląd Techniczny”, 22 (11), p. 108–114.
• Zaprutko-Janicka A. (2017), Dwudziestolecie od kuchni. Kulinarna historia przedwojennej Polski, Znak, Kraków.
• Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana Spółka Akcyjna w Łodzi, [Łódź] [after 1934].

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6034.35.13