Wojsko w mieście. Żołnierze Hohenzollernów w Prusach Południowych (1793–1806)

• Authors: Zdzisław Włodarczyk

Title variants

Wojsko w mieście. Żołnierze Hohenzollernów w Prusach Południowych (1793–1806)

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W wyniku II rozbioru (1793) znaczna część ziem Rzeczpospolitej Obojga Narodów znalazła się we władaniu Prus. Niezwłocznie też utworzono z nich nową prowincję – Prusy Południowe (Südpreussen). Jednym z elementów nowej rzeczywistości była obecność licznych wojskowych w przestrzeni społeczno-gospodarczej prowincji. Wiele miast i miasteczek stało się siedzibami garnizonów. Nastąpiło zetknięcie dwóch zupełnie różnych zbiorowości. Z jednej strony żołnierze, którym bardzo często towarzyszyły rodziny, z drugiej zaś „miejscowi” wtłoczeni z dnia na dzień w ramy obcych struktur administracyjnych. Kształtowała się skomplikowana sieć powiązań między cywilami a wojskowymi. Zmianie uległo oblicze etniczne wielu, zwłaszcza niewielkich ośrodków miejskich. Walorem było to, że wojsko dawało możliwość zwiększenia dochodów, choćby przez świadczone na jego rzecz usługi: sprzedaż żywności, transport, wynajem kwater, stajni, powierzchni magazynowych. Jednocześnie żołnierze, kiepsko opłacani, szukali możliwości zarobkowania, najmując się do wszelkich możliwych zajęć. Wzajemne współżycie nie było pozbawione momentów trudnych, wspólne bytowanie pod jednym dachem (żołnierskie kwatery) rodziło sytuacje zapalne. Jednak to nie one decydowały o całokształcie wzajemnych relacji – o czym świadczą świadectwa współpracy w sferze niematerialnej. Wymarsz większości garnizonów na wojnę z Francją (1806) zakończył krótki okres istnienia Prus Południowych. Jednak na opuszczonych przez Prusy terenach pozostało wielu związanych z poprzednią administracją, również wojskowych.

EN

As a result of the Second Partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth (1793), a significant part of Polish lands was in the possession of Prussia. Immediately a new province was created – South Prussia (Südpreussen). One of the elements of the new reality was the presence of a large number of soldiers in the socio-economic space of the province. Many cities and towns have become garrison headquarters. A clash of two completely different collectives occurred. On the one hand, soldiers who were often accompanied by families, and on the other hand, the „locals” were forced into the framework of foreign administrative structures overnight. A complicated network between civilians and military was developing. The ethnic face of many, especially small, urban centers has changed. The advantage was that the army provided the opportunity to increase revenues, for instance through the services provided to it: food sales, transport, rental of accommodation, stables and storage areas. At the same time, the soldiers, poorly paid, sought to earn a living, recruiting for all possible activities. Mutual relations were not deprived of difficult moments, living together under one roof (soldiers’ quarters) caused quarrels. However, it was not them who decided about the whole of mutual relations – as evidenced by the proofs of cooperation in the intangible sphere. The march of most garrisons to the war with France (1806) ended the short period of existence of South Prussia. However, on the areas abandoned by Prussia, many tied to the former administration, including the military.

Keywords

PL

Prusy Południowe; XIX wiek; miasto; wojsko; garnizon; życie codzienne; Prusy Południowe; XIX wiek; miasto; wojsko; garnizon; życie codzienne

EN

South Prussia; 19th century; coity; military; garrison; everyday life

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica
• Year: 2019
• Issue: 103
• Pages: 73-88

Dates

published

2019-04-30

Contributors

author

Zdzisław Włodarczyk

• Wieluńskie Towarzystwo Naukowe

• https://orcid.org/0000-0002-2928-898X

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Generalne Dyrektorium Prus Południowych [GD SP], VI – sygn. 2537, 2789, 2947, 2956, 3259.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD], Generalne Dyrektorium Prus Południowych [GD SP], IX – sygn. 42, 62.
• Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim [APPT], Akta Miasta Radomska [AMR], sygn. 80/I.
• Archiwum Państwowe w Poznaniu, Kriegs- und Domänen Kammer, sygn. 17.
• Bolte J.H., Anleitung zur Kenntniss des öffentlichen Geschäftganges in den preussischen Staaten, Berlin 1804.
• Das Jahr 1793. Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte der Organisation Südpreußens, hrsg. R. Prümers, Poznań 1895.
• Hitzig J.E., E.T.A. Hoffmanns Leben und Nachlass, Stuttgart 1839.
• Holsche A.C., Geographie und Statistik von West-, Süd und Neu- Ostpreußen, Bd. II, Berlin 1804.
• Lelewel J., Polska odradzająca się czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane przez Joachima Lelewela, [w:] idem, Dzieła, t. VIII, Warszawa 1961.
• Pamiętniki Franciszka z Błociszewa Gajewskiego pułkownika wojsk polskich (1802–1831), do druku przygotował S. Karwowski, Poznań 1913.
• Skarbek F., Pamiętniki Seglasa, Warszawa 1898.
• Wąsicki J., Opisy miast polskich lat 1793–1794, cz. 1, Poznań 1962.
• Breyer R., Die südpreussischen Beamten und die Polenfrage, „Zeitschrift für Ostforschung” 1955, Jg. IV, s. 531–548.
• Droysen J.G., York von Wartenburg. Ein Leben preußischer Pflichterfüllung, Essen [b.d.].
• Filipiak Z., Ostatni projekt prawa regulującego kwaterunek wojskowy w Księstwie Warszawskim, [w:] Wojna i pokój. Wybrane zagadnienia prawno-historyczne, red. E. Kozerska, P. Sadowski, A. Szymański, Opole 2013, s. 153–167.
• Gastpary W., Historia protestantyzmu w Polsce od połowy XVIII wieku do pierwszej wojny światowej, Warszawa 1977.
• Kneifel E., Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Niedermarscht über Winsen/ Luhe, [b.d.].
• Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Eging [b.d.].
• Kosim J., Okupacja pruska i konspiracje rewolucyjne w Warszawie 1796–1806, Wrocław 1976.
• Kuchowicz Z., Warunki zdrowotne mieszkańców wsi i miasteczek województwa łęczyckiego i sieradzkiego w XVIII w., Łódź 1961.
• Kunicki W., „Südpreussen” als Wirkungsfeld des radikalen schlesischen Bürgertums, [w:] Europäische Ansichten. Brandenburg–Preussen um 1800 in der Wahrnehmung europäischer Reisender und Zuwanderer, Berlin 2004, s. 209–231.
• Lord R.H., Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1984.
• Łukasiewicz D., Czarna legenda Polski. Obraz Polski i Polaków w Prusach 1772–1815, Poznań 1995.
• Łukasiewicz D., Sarmatyzm i Prusy na przełomie XVIII i XIX wieku, Warszawa 2015.
• Łukasiewicz D., Szkolnictwo w Prusach Południowych (1793–1806) w okresie reform oświeceniowych, Poznań–Warszawa 2004.
• Mączak A., Więzi stanowe, [w:] I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988, s. 241–307.
• Nowak T.A., Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku, cz. 3 (Księga ochrzczonych z lat 1779–1796), Radomsko 2014.
• Sommer H., Posen als militärischer Standort in südpreussischer Zeit, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1911, Jg. XXVI, 1. Halbband, s. 6–89.
• Szultka Z., Rola militaryzmu pruskiego w rozwoju gospodarki i stosunków społecznych, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 153–167.
• Szymkiewicz S., Warszawa na przełomie XVIII i XIX wieku w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959.
• Unruh G.Ch., Widerstand einer Stadt gegen die Garnison in südpreußischer Zeit (Unruhstadt 1795/9), „Grenzmärkische Heimatblätter” 1938, H. 1, s. 48–53.
• Wąsicki J., Powstanie kościuszkowskie w Wielkopolsce, Poznań 1957.
• Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806, Wrocław 1957.
• Włodarczyk Z., Konin pod panowaniem pruskim (1793–1806), „Rocznik Koniński” 2007, t. XVI, s. 9–42.
• Włodarczyk Z., Na przełomie epok. Radomsko pod panowaniem pruskim (1793–1806), Radomsko 2015.
• Włodarczyk Z., Na przełomie wieków – Szadek pod panowaniem pruskim (1793–1806), „Biuletyn Szadkowski” 2013, t. XIII, s. 81–100.
• Włodarczyk Z., Pruska obecność wojskowa w Piotrkowie Trybunalskim (1793–1806), „Rocznik Łódzki” 2012, t. LIX, s. 155–169.
• Włodarczyk Z., Siedziby kamer wojenno-ekonomicznych w Prusach Południowych (1793–1806), „Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny” 2001–2002, t. VIII/IX, s. 83–89.
• Włodarczyk Z., Wieluńskie w dobie Prus Południowych 1793–1806, Wieluń 2005.
• Włodarczyk Z., Wieruszów pod panowaniem pruskim (1793–1806), „Rocznik Wieluński” 2005, t. V, s. 73–98.

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6050.103.06