Obraz czarownicy w najnowszej polskiej historiografii procesów o czary w czasach wczesnonowożytnych

• Authors: Bernadetta Manyś

Title variants

Obraz czarownicy w najnowszej polskiej historiografii procesów o czary w czasach wczesnonowożytnych

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule podjęto próbę charakterystyki obrazu kobiety-czarownicy, jaki wyłania się w polskiej historiografii procesów o czary toczących się w dobie wczesnonowożytnej w świetle prowadzonych badań nad niewiastą. W tym kontekście nasuwa się szereg pytań, na które próbowano udzielić odpowiedzi w artykule, m.in.: na jakie czynniki zwracają uwagę badacze charakteryzujący kobiety oskarżone o czary, czy posądzenie o czynienie zła i spółkowanie z diabłem uzależnione było od konkretnych czynników (płci, funkcji biologicznych kobiety), czy raczej wynikało z przynależności do konkretnej grupy społecznej, bądź też warunkowane było sytuacją gospodarczą, w jakiej przyszło żyć oskarżonym. Postawiono również pytanie, na ile dotychczasowe ustalenia obalają stereotyp czarownicy utrwalony w zbiorowej pamięci mieszkańców Rzeczypospolitej. Prezentowane rozważania stanowią punkt wyjścia do dalszej dyskusji w zakresie analizowanego problemu. Nie stanowi on zatem przeglądu czy też rewizji badań nad magią, czarami i procesami, a także stanowiska Kościoła katolickiego, które szeroko zostało omówione w dotychczasowych pracach.

EN

In the paper the author intended to characterize the image of the witch-woman, as it is shown by the Polish historiography of the witch trials during the early modern period, in the light of the current studies, focusing on the female one. In this context, a number of questions present themselves and one of the purposes of this article is to find answers to the following questions, i.e.: on which factors research focus, while characterizing women accused of the witchcraft; was accusing of the doing evil and cooperation with the devil connected with the particular variables (sex, biological feature of a woman), or was it rather an outcome of the belonging to the particular social group, or maybe even a result of the economic situation in those days. In this article there is also raised a question: how much the recent findings overthrow the stereotype of the witch, which is consolidated in the folk memory of the citizens of Poland. The concepts presented in the following paper are intended to be the starting point of the discussion about the said problem. According to that, this article is not the review of the research focused on magic, witchcraft or witch trials, nor the summary of the Catholic Church attitude, which was widely discussed in the past research papers.

Keywords

PL

kobieta; czarownica; procesy; czary; historiografia; kobieta; czarownica; procesy; czary; historiografia

EN

woman; witch; trials; witchcraft; historiography

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica
• Year: 2020
• Issue: 107
• Pages: 59-77

Dates

published

2020-08-30

Contributors

author

Bernadetta Manyś

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu / Adam Mickiewicz University

• https://orcid.org/0000-0002-2213-8508

References

• Astruc J., Traité des maladies des femmes, où l’om tâché de joindre à une Théorie solide la pratique la plus sûre et la mieux éprouvée, t. I, Paris 1761.
• Czechowicz J. A., Klucz do niebieskich pokojów to jest szczera spowiedź w podanym doskonałym pokuty sposobie jawnie pokutującego grzesznika, Toruń 1718.
• Lange J., Traité des vapeurs, où leur origine, leurs effets et leurs remèdes sont mécaniquement expliquez, Paris 1689.
• Arabas I., Apteczki domowe w polskich dworach szlacheckich. Studium z dziejów kultury zdrowotnej, Warszawa 2006.
• Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce: kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998.
• Bogucka M., Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2006.
• Bogucka M., Problematyka genderowa w perspektywie europejskiej, [w:] Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. K. Justyniarska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 13–25.
• Briggs Cf. R., Witches and Neighbours. The Social and Cultural Context of European Witchcraft, London 1996.
• Bylina S., Magia, czary i kultura ludowa w Polsce XV i XVI w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1990, t. XXXV, s. 39–52.
• Charewiczowa Ł., Kobieta w dawnej Polsce. Do okresu rozbiorów, Poznań 2002.
• Chollet M., Czarownica. Niezwyciężona siła kobiet, przekł. S. Królak, Karków 2019.
• Clark S., Thinking with demons. The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe, Oxford 1999.
• Czary, alchemia, opętanie w kulturze na przestrzeni stuleci. Studia przypadków, red. J. Pietrzak‑Thebault, Ł. Cybulski, Warszawa 2015.
• Dubas-Urwanowicz E., Magnackie małżeństwa mieszane w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w., [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, przy współudziale E. Dubas-Urwanowicz i P. Guzowskiego, Białystok 2003, s. 561–586.
• Dubas-Urwanowicz E., O prawie w świecie kobiet – szlachcianek w Rzeczypospolitej w XVI–XVII wieku, [w:] Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015, s. 57–72.
• Dziechcińska H., Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2001.
• Gałaj-Dempiak R., Migracje kobiet zamężnych w świetle pamiętników staropolskich pisanych przez szlachtę, [w:] Kobiety i procesy migracyjne, red. A. Chlebowska, K. Sierakowska, Warszawa 2010, s. 29–46.
• Głowacka-Penczyńska A., Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010.
• Hajdrych Ł., Polska historiografia procesów o czary. Zarys problemu, „Historia@Teoria” 2017, nr 2(4), s. 209–221.
• Hajdrych Ł., Procesy o czary przed sądem wójtowskim miasta Żerkowa w pierwszej połowie XVIII w., „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 247–258.
• Hajdrych Ł., Przemoc wobec kobiet a procesy o czary w Kleczewie w latach 1624–1629, „Rocznik Leszczyński” 2017, t. XVII, s. 41–52.
• Hoszowski S., Klęski elementarne w Polsce w latach 1587–1648, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Budkowa et al., Warszawa 1960, s. 453–465.
• Jakuboszczak A., Matka – córka – siostra. O intymności i prywatności w kobiecych relacjach w świetle korespondencji wielkopolskich rodzin szlacheckich (XVIII wiek), [w:] Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 2014, s. 147–159.
• Jakuboszczak A., Panny i wdowy – w poszukiwaniu własnej przestrzeni. Losy osiemnastowiecznych szlachcianek z kręgu rodziny Działyńskich, [w:] Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015, s. 395–405.
• Jakuboszczak A., Rodzina i rodzinność szlachcianek wielkopolskich w XVIII wieku. Perspektywa kobieca, Poznań 2016.
• Jakuboszczak A., Wdowa i wdowieństwo w świetle osiemnastowiecznych tekstów religijnych, „Nasza Przeszłość” 2010, t. CXIII, s. 237–246.
• Jakuboszczak A., Żona i matka przewodniczkami w życiu duchowym? Rola kobiety w budowaniu przestrzeni sacrum i profanum w XVIII w., [w:] Staropolski ogląd świata. Problemy kultury staropolskiej, poszukiwanie sacrum odnajdywanie profanum, red. B. Rok, F. Wolański, Toruń 2012, s. 345–355.
• Judkowiak B., Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu: propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie, Poznań 2013.
• Karpiński A., Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1995.
• Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.
• Klint P., Miłość, mężobójstwo i praktyki magiczne. Analiza zeznań i wyroku w sprawie o czary przed sądem miejskim w Sanoku z 1657 r., „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 183–198.
• Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016.
• Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015.
• Kowalewska D., Czarownica w literaturze polskiego oświecenia. Stereotyp i płeć, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2016, t. IV(XXXIV), s. 53–67.
• Kowalewska D., Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń 2009.
• Kuklo C., Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Białystok 1998.
• Lazard M., Les avenues de fémynie. Les femmes et la Renaissance, Paris 2001.
• Levack B. P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, przekł. E. Rutkowski, Wrocław 2009.
• Malinowska M., Sytuacja kobiety w siedemnastowiecznej Francji i Polsce, Warszawa 2008.
• Manyś B., „Jak się ty tam dziś będziesz weselić, to i ja tu będę wesoła”. O świętach i świętowaniu w korespondencji Anny z Mycielskich Radziwiłłowej z lat 1754–1762, [w:] Staropolski ogląd świata. Nulla dies sine linea. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Bogdanowi Rokowi w 70. rocznicę urodzin, red. E. Kościk, F. Wolański, R. Żerelik, Toruń 2017, s. 159–172.
• Manyś B., Codzienne niesnaski, kłótnie, awantury i bijatyki – przemoc wśród i wobec wileńskich mieszczanek w pierwszej połowie XVIII wieku. Wstęp do badań, „Rocznik Lituanistyczny” 2019, t. V, s. 193–209.
• Manyś B., Radości i troski Anny z Mycielskich Radziwiłłowej w listach do męża Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”, [w:] Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016, s. 171–185.
• Manyś B., Relacje Anny z Mycielskich z dziećmi w świetle listów „drugiej pani na Nieświeżu” z lat 1754–1762, „Acta Anniversaria” 2017, t. III, s. 38–54.
• Manyś B., Jakuboszczak A., Obraz małżeństwa Anny z Mycielskich i Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” w listach „drugiej pani na Nieświeżu” z lat 1754–1762, [w:] Wokół Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego tradycji, red. B. Manyś, M. Zwierzykowski, Poznań 2016, s. 185–200.
• Marcińczak B., Między łacnowiernością a niewiernością. Diabeł, magia i czary w „Nowych Atenach” i „Diable w swojej postaci”, Warszawa 2014.
• Miodunka P., Kryzysy żywnościowe a anomalie klimatyczne od XVII do połowy XIX wieku na przykładzie Małopolski, „Historyka. Studia Metodologiczne” 2016, t. XLVI, s. 209–227.
• Moeglich M., Procesy o czary przed sądem miejskim wągrowieckim – chronologia i dynamika zjawiska, [w:] Wangrovieciana studia et fontes. Wągrowieckie studia muzealne, red. M. Moeglich, M. Krzepkowski, t. III, Wągrowiec 2016, s. 44–91.
• Muchembled R., Le Roi et la Sorcière. L’Europe des bûchers XVe–XVIIIe siècle, Paris 1993.
• Odrzywolska A., Praktyki magiczne w XVI w. i ich kontekst kulturowy, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 107–132.
• Osiński Z., Zabobon, przesąd, diabły, czarownice i wilkołaki w pamiętnikach polskich z XVI i XVII wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia” 2003, vol. LVIII, s. 59–72.
• Ostling M., Between the Devil and the Host. Imagining Witchcraft in Early Modern Poland, Oxford 2011.
• Ostling M., Nieznany proces o czary i świętokradztwo w Lublinie w 1644 roku, „Lud” 2005, t. LXXXIX, s. 191–203.
• Pilaszek M., Litewskie procesy czarownic w XVI–XVIII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2002, t. XLVI, s. 7–35.
• Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008.
• Popiołek B., Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, Wilanów 2020.
• Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta III. Studia z mentalności kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
• Raubo A., Pojęcie kompleksji a teoria humoralna w piśmiennictwie renesansu, „Ruch Literacki. Dwumiesięcznik” 2016, t. LVII, z. 4, s. 409–425.
• Roper L., Oedipus and the Devil. Witchcraft, Sexuality and Religion in Early Modern Europe, London–New York 1994.
• Salmonowicz S., Procesy o czary w Polsce. Próba rozważań modelowych, [w:] Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce‑Zielińskiej, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2000, s. 303–321.
• Sawicki M., „Co to są czary? Co za znaki ich?” Litewskie kazanie i sposoby na czary z końca XVII i XVIII w., „Studia Historyczne” 2018, t. LXI, z. 3(243), s. 17–32.
• Sawicki M., Czarownica oczami litewskiej szlachty. Dwa procesy o czary w Wielkim Księstwie Litewskim w 1631 i 1641 r., [w:] Staropolski ogląd świata. Sarmacki sensualizm, red. F. Wolański, Toruń 2017, s. 59–73.
• Schulte R., Man as Witch: Male Witches in Central Europe, New York 2009.
• Sochaniewicz K., O potrzebie systematycznego wydawnictwa materiałów do historii procesów o czary w Polsce: referat wygłoszony na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Warszawie, „Lud” 1925, t. XXIV, s. 165–169.
• Targosz K., Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997.
• Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Toruń 2015.
• Wijaczka J., „Czarownice” w dobrach miejskich Gdańska w czasach wczesnonowożytnych, [w:] Kobiety w Prusach Królewskich, red. W. Zawadzki, Pelplin 2020, s. 39–54.
• Wijaczka J., Magia i czary. Polowanie na czarownice i czarowników w Prusach Książęcych w czasach wczesnonowożytnych, Toruń 2008.
• Wijaczka J., Mężczyźni jako ofiary procesów o czary przed sądem łobżenickim w drugiej połowie XVIII wieku, „Czasy Nowożytne” 2004, t. XVII, s. 17–30.
• Wijaczka J., Oskarżenia i procesy o czary w Koźminie w XVII–XVIII wieku, „Roczniki Historyczne” 2016, t. LXXXII, s. 197–219.
• Wijaczka J., Proces o czary we wsi Młotkowo w 1692 roku. Przyczynek do polowania na czarownice w Rzeczypospolitej z XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2004, t. XLVIII, s. 161–170.
• Wijaczka J., Proces o czary we wsi Osowo z 1686 roku, „Czasy Nowożytne” 2011, t. XXIV, s. 221–230.
• Wijaczka J., Procesy o czary przed sądem sołtysim Kowalewa (Pomorskiego) w XVII–XVIII wieku, „Zapiski Historyczne” 2017, t. LXXXII, z. 2, s. 101–119.
• Wijaczka J., Procesy o czary w Gdańsku w XVI–XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 2019, t. CX, z. 3, s. 399–417.
• Wijaczka J., Procesy o czary w Królewcu w XVI–XVIII wieku, [w:] Zjawiska magiczno-demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, red. K. Grążawski, t. II, Olsztyn 2019, s. 207–221.
• Wijaczka J., Procesy o czary w Polsce w dobie Oświecenia. Zarys problematyki, „Klio” 2005, t. VII, s. 17–62.
• Wijaczka J., Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVIII wieku, Toruń 2007.
• Wijaczka J., Procesy o czary w regionie świętokrzyskim w XVII–XVIII wieku, [w:] Z przeszłości regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 2003, s. 37–72.
• Wijaczka J., Procesy o czary w Wielkopolsce w XVI–XVIII wieku, „Czas Przeszły. Poznańskie Studia Historyczne” 2017, t. IV, s. 177–190.
• Wijaczka J., Próba zimnej wody (pławienie) w oskarżeniach i procesach o czary w państwie polsko-litewskim w XVI–XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2016, t. LX, s. 73–110.
• Wijaczka J., Próba zimnej wody (pławienie) w procesach o czary we wczesnonowożytnej Europie, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 19–66.
• Wiślicz T., Fabrykacja nierządnicy, czyli o ofiarach względnej swobody seksualnej na polskiej wsi przedrozbiorowej, „Lud” 2017, t. CI, s. 129–148.
• Wiślicz T., Gest obraźliwy na wsi polskiej w XVII i XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1997, t. LXXXVIII, z. 3–4, s. 417–425.
• Wiślicz T., Igraszki z diabłem. Procesy o czary w Rzeczypospolitej, [w:] Sekrety historii Polski. Tego nie uczyli nas w szkole, red. Z. Klimaszewska, Warszawa 2003, s. 174–177.
• Wiślicz T., Społeczeństwo Kleczewa i okolic w walce z czartem (1624–1700), „Kwartalnik Historyczny” 2004, nr 2, s. 37–60.
• Wiślicz T., Talking to the Devil in the Early Modern Popular Imagination, [w:] Faith and Fantasy in the Renaissance. Texts, Images, and Religious Practices, eds O. Zorzi Pugliese, E. M. Kavaler, Toronto 2009, s. 135–146.
• Wiślicz T., The Township of Kleczew and its Neighbourhood Fighting the Devil (1624–1700), „Acta Poloniae Historica” 2004, t. LXXXIX, s. 65–95.
• Wiślicz T., Tło społeczne procesów o czary w Kleczewie i okolicy. Próba ujęcia liczbowego, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 229–244.
• Wiślicz T., Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Wrocław 2012.
• Wiślicz T., Z zagadnień obyczajowości seksualnej chłopów w Polsce XVI–XVIII wieku. Przyzwolenie i penalizacja, „Lud” 2004, t. LXXXVIII, s. 41–63.
• Wiślicz T., Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Warszawa 2001.
• Wyporska W., Witchcraft in Early Modern Poland, 1500–1800, London 2013.
• Zdziechiewicz A., Obraz kobiety w staropolskich popularnych poradnikach medycznych, „Napis” 2003, seria 9, s. 5–30.
• Ziober A., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania oskarżeń o czary w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku. Przyczynek do badań, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 133–150.
• Zjawiska magiczno‑demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, red. K. Grążawski i J. Gancewski, Olsztyn 2015.

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6050.107.03