Miejsca sabatów czarownic w epoce wczesnonowożytnej – ich znaczenie i topografia. Przyczynek do badań nad procesami o czary na Śląsku i Morawach

• Authors: Karolina Wojtucka

Title variants

Miejsca sabatów czarownic w epoce wczesnonowożytnej – ich znaczenie i topografia. Przyczynek do badań nad procesami o czary na Śląsku i Morawach

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W wyobraźni społeczeństwa funkcjonuje wiele stereotypów związanych z czarownicami, jak i z procesami o czary. Jednym z popularnych elementów związanych z tym zagadnieniem jest kwestia sabatu czarownic, na który owe uczęszczały. Sam sabat jest zbiorem fantazji późnośredniowiecznego i wczesnonowożytnego społeczeństwa, o specyficznych cechach, zależnych od regionu. Badacze wychodzą z założenia, że źródłem spotkań, które później zyskały miano sabatu, były te przypisywane heretykom, którzy podczas nich czcili diabła. Spotkanie to cechował pewien porządek rytuałów i obyczajów. Odbywać się one mogły nie tylko w takie charakterystyczne dni jak 30 kwietnia, lecz także w tygodniu, nawet do trzech razy. Według zeznań czarownice przylatywały na sabat na miotłach lub widłach, a podczas spotkania nierzadko miało dochodzić do orgii. Do spotkań tych dochodziło w szczególnych miejscach, przede wszystkim na różnego rodzaju wzniesieniach. Do najbardziej znanych gór, gdzie odbywały się sabaty, należą Blocksberg w Górach Harzu, Łysa Góra, a jeśli chodzi o pograniczne śląsko-morawskie – Petrovy Kameny, które licznie pojawiają się w zeznaniach osób oskarżonych o czary na tym obszarze. Miejsce to, które znajduje się na dawnym pograniczu dóbr, uchodziło za pełne sił ciemności, stąd też w 1682 r. zdecydowano się je poświęcić. Bardzo często konkretne obszary czy regiony „miały” własną górę, gdzie dochodziło do spotkań czarownic. Sabaty mogły się także odbywać w mniej oczywistych miejscach, np. na polanach, drzewach, rozgałęzieniach dróg czy w pobliżu szubienicy. W niektórych przypadkach na pamiątkę takich spotkań pozostały charakterystyczne nazwy, takie jak: Hexenplan czy Hexenplatz, które nie tylko można znaleźć na starych mapach, lecz także funkcjonują one do dzisiaj na wyznaczonych terenach.

EN

There are many stereotypes related to witches and witch trials in the public’s imagination. One of the popular elements associated to this issue is the question of the witches’ Sabbath, which the witches attended. The Sabbath itself is a collection of the fantasies of late medieval and early modern society, with specific features depending on the region. Researchers assume that the sources of the meetings that later became known as the Sabbath were those attributed to heretics who worshiped the devil during them. This meeting was characterized by a certain order of rituals and customs. They could take place not only on such characteristic days as April 30, but also a week, up to three times. According to testimonies, witches arrived at the Sabbath on broomsticks or pitchforks, and during the meeting an orgy would often take place. These meetings took place in special places, mainly on various hills. The most famous mountains, where the Sabbaths took place, are Blocksberg in the Harz Mountains, Łysa Góra, and when it comes to the border area of Silesia and Moravia – Petrovy Kameny, which appear in large numbers in the testimonies of people accused of witchcraft in this area. This place, which is located on the border of the estate, was considered to be full of the forces of darkness, therefore in 1682 it was decided to consecrate it. Very often specific areas or regions “had” their own mountain where witch meetings took place. The Sabbaths could also take place in less obvious places, e.g. in clearings, trees, road branches or near the gallows. In some cases, in memory of such meetings, characteristic names such as Hexenplan or Hexenplatz remained, which not only can be found on old maps, but also function to this day in designated areas.

Keywords

PL

czarownica; sabat; procesy o czary; Śląsk; Morawy; Petrovy Kameny; Łysa Góra; Blocksberg; czarownica; sabat; procesy o czary; Śląsk; Morawy; Petrovy Kameny; Łysa Góra; Blocksberg

EN

witch; wittches sabbath; witch trials; Silesia; Moravia; Petrovy Kameny; Łysa Góra; Blocksberg

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica
• Year: 2020
• Issue: 107
• Pages: 133-151

Dates

published

2020-08-30

Contributors

author

Karolina Wojtucka

• Uniwersytet Wrocławski / University of Wrocław

• https://orcid.org/0000-0002-1626-5279

References

• Zemský Archiv v Opavě, Pobočka Olomouc, Rodinný archiv Žerotínů-Bludov 1427–1947, Soudní protokoly inkviziční komise, relace Sybile z Galle, karton 56, sygn. 578.
• Archiwum Państwowe we Wrocławiu [APWr], Akta księstwa nyskiego, Peinliche Untersuchung gegen die Barbara Schmidt von Freiwaldau wegen angeschuldigter Zauberei, sygn. 381.
• Archiwum Państwowe we Wrocławiu [APWr], Akta księstwa ziębickiego, Acta über einen der Hexerei Beschuldigten vierzehnjährigen Bauerknaben, sygn. 231.
• Behrens G. H., Hercynia Curiosa oder Curiöser Hartz-Wald, Nordhausen 1703.
• Jacobs E., Der Brocken und sein Gebiet, Wernigerode 1871.
• Peter A., Burgen und Schlösser im Herzogtum Schlesien, Bd. I, Teschen 1879.
• Peter A., Volksthümliches aus Österreichisch-Schlesien, Bd. II (Sagen und Märchen. Bräuche und Volksaberglauben), Troppau 1867.
• Praetorius J., Blockes-Berge Verrichtung, Leipzig 1668–1669.
• [b.a.], Der „Hexenplan” bei Freihermersdorf, „Freudenthaler Ländchen” 1922, Jg. II, Bd. 2, s. 15.
• Adamowski J., Czas i częstotliwość łysogórskich sabatów czarownic, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio FF – Philologiae” 1996/1997, vol. XIV/XV, s. 399–409.
• Adamowski J., Droga na łysogórski sabat czarownic, „Kultura Ludowa” 2000, nr 3(44), s. 23–35.
• Bailey M., Battling Demons. Witchcraft, Heresy, and Reform in the Late Middle Ages, University Park 2003.
• Baschwitz K., Czarownice. Dzieje procesów o czary, przekł. T. Zabłudowski, Warszawa 1999.
• Bylina S., Drogi – granice – most. Studia o przestrzeni publicznej i sakralnej w średniowieczu, Warszawa 2012.
• Daxelmüller C., Aberglaube, Hexenzauber, Höllenängste. Eine Geschichte der Magie, München 1996.
• Enzyklopädie der Neuzeit, Bd. V, hrsg. F. Jaeger, Stuttgart 2007.
• Festschrift zur XIII. General – Versammlung des Vereins katholischer Lehrer Schlesiens, Neisse– Pfingsten 1909.
• Firkowska L., Legendy świętokrzyskie, Kielce 1999.
• Frenschkowski M., Die Hexen. Eine kulturgeschichtliche Analyse, Wiesbaden 2016.
• Gennep A. van, Obrzędy przejścia, przekł. B. Biały, Warszawa 2006.
• Ginzburg C., Hexensabbat. Entzifferung einer nächtlichen Geschichte, Berlin 1990.
• Golden R. M., Encyclopedia of Witchcraft. The Western Tradition, Greenwood 2006.
• Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, Bd. III, hrsg. H. Bächtold-Stäubli, Berlin–New York 1987.
• Jeziorski P. A., Margines społeczny w dużych miastach Prus i Inflant w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych, Toruń 2009.
• Koranyi K., Łysa Góra. Studium z dziejów wierzeń ludowych w Polsce w XVII i XVIII wieku, „Lud” 1928, seria 2, t. VII(XXVII), s. 57–74.
• Kowalski P., Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa–Wrocław 1998.
• Köhler-Zülch I., Die Hexenkarriere eines Berges: Brocken alias Blocksberg. Ein Beitrag zur Sagen-, Hexen- und Reiseliteratur, „Narodna umjetnost: hrvatski časopis zu etnologiju i folkloristiku” 1993, vol. XXX, No. 1, s. 47–80.
• Königer E., Der Hexenplan von Freihermersdorf, „Jägerndorfer Ländchen” 1928, Jg. III, s. 19–21.
• Kramer H. (Institoris), Der Hexenhammer. Malleus Maleficarum, przekł. z łaciny W. Behringer, G. Jerouschek, W. Tschacher, München 2000.
• Kreuz P., Die späten Hexenprozesse in den böhmischen Ländern und auf dem Gebiet der heutigen Slowakei, [w:] „Hexenforschung”, Bd. XIV (Späte Hexenprozesse. Der Umgang der Aufklärung mit dem Irrationalen), hrsg. W. Behringer, S. Lorenz, D. R. Bauer, Bielefeld 2016, s. 167–205.
• Kurtz O., Beiträge zur Erklärung des volkstümlichen Hexenglaubens in Schlesien, Anklam 1916.
• Kühnau R., Schlesische Sagen III. Zauber-, Wunder- und Schatzsagen, Leipzig 1913.
• Lambrecht K., Hexenverfolgung und Zaubereiprozesse in den schlesischen Territorien, Köln 1995.
• Levack B. P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Wrocław 2009.
• L’Imaginaire du sabbat. Edition critique des textes les plus anciens (1430 c. – 1440 c.), éd. M. Ostorero, A. Paravicini Bagliani, K. Utz Tremp, Lausanne 1999.
• Mrugalski P., Wielkie polowanie. O czarownicach, sabatach i płonących, [Pielgrzymy. Informator krajoznawczy poświęcony Sudetom], Wrocław 1998, s. 48–61.
• Neubauerová M., Polách D., Zpráva o nevíře / Raport o niewierze / Die Nachricht vom Unglaube, [b.m.w.] 2010.
• Ostling M., Babyfat and Belladonna. Witches’ Ointment and the Contestation of Reality, „Magic, Ritual, and Witchcraft” 2016, vol. XI, No. 1, s. 30–72.
• Ostling M., Introduction to the Special Issue. How (and Why) Do Witches Fly?, „Magic, Ritual, and Witchcraft” 2016, vol. XI, No. 1, s. 1–5.
• Oziębłowski M., Motyw lotu czarownic w tzw. „zbiorczej koncepcji” czarownictwa europejskiego. Świadectwa średniowieczne i wczesnonowożytne, „Almanach Historyczny” 2003, t. V, s. 49–74.
• Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008.
• Potkowski E., Czary i czarownice, Warszawa 1970.
• Rabanser H., Hexenwahn. Schicksale und Hintergründe. Die Tiroler Hexenprozesse, Innsbruck–Wien 2006.
• Robbins R. H., Encyklopedia czarów i demonologii, przekł. M. Urbański, Warszawa 1998.
• Różański L., Hexenplatz – Babia Przełęcz w Górach Izerskich, „Pomniki Dawnego Prawa 2018”, z. 44, s. 68–71.
• Schwarz E., Sudetendeutsches Flurnamen – Buch, Reichenberg 1937.
• Stankiewicz J., Legendy świętokrzyskie, Kielce 2002.
• Szczepaniak-Knoll A., Sabat w kulturze ludowej Pomorza, „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie” 2001, nr 3, s. 7–14.
• Wieczorek E., Bericht über zwei in den Jahren 1653/1654 gegen Kinder geführte Hexenprozesse, „Unsere Heimat. Monatsblätter für Heimatkunde und Heimatkultur. Beilage zur Frankenstein-Münsterberger Zeitung” 1929/1930, Jg. VI, s. 12–16.
• Wijaczka J., Polowanie na czarownice i czarowników w Nowem nad Wisłą i najbliższej okolicy miasta w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, „Czary Nowożytne” 2009, t. XXII, s. 119–144.
• Wojtucka K., Petrovy Kameny pod Pradziadem – morawski Brocken. Miejsce sabatów czarownic w XVII wieku, „Pomniki Dawnego Prawa” 2018, z. 42, s. 34–46.
• Wojtucka K., Poszukiwanie skarbów za pomocą magii na nowożytnym Śląsku i Morawach. Przyczynek do badań, „Klio” 2020, t. LIII, z. 2, s. 163–181.
• Wojtucka K., Procesy o czary w XVII-wiecznych Ząbkowicach Śląskich. Przyczynek do badań, [w:] Wokół dziejów miasta II. 160 rocznica pożaru Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2018, s. 1–9.
• Wojtucki D., Procesy i egzekucje „żywych trupów” przed sądami miejskimi i wiejskimi w XVI–XVIII wieku – przyczynek do wierzeń w magia posthuma na Śląsku, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2018, t. XVI, nr 1, s. 77–92.
• Anger, http://dorfanger-blankenburg.de/cms/berlin-blankenburg/dorfanger (dostęp: 20 IX 2020).
• Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm, https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&lemid=P05213#0 (dostęp: 19 IX 2020).
• Gruber D., Der Hexensabbat. Zeitgenössische Dasrtellungen auf illustrierten Flugblättern, Graz 2013 (maszynopis), https://www.academia.edu/33137136/Master_Thesis_Art_History_Der_Hexensabbat_Zeitgen%C3%B6ssische_Darstellungen_auf_illustrierten_Flugbl%C3%A4ttern_Graz_2013_online_unter_http_permalink_obvsg_at_AC11065819_ (dostęp:1 IX 2020).
• Słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/szabas-szabat-sabat;6819.html (dostęp: 3 IX 2020).

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6050.107.07