Polscy uczestnicy hiszpańskiej wojny domowej

• Authors: Jacek Pietrzak

Title variants

Polscy uczestnicy hiszpańskiej wojny domowej

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Polscy ochotnicy odegrali stosunkowo znaczącą rolę w hiszpańskiej wojnie domowej. Przytłaczająca większość z nich walczyła po stronie republikańskiej. Przyjmuje się, że było ich ok. 4,5–5 tys. (wśród ok. 35 tys. żołnierzy Brygad Międzynarodowych). Ok. 75% stanowili emigranci, głównie mieszkający we Francji, w znacznym stopniu działacze lub sympatycy Francuskiej Partii Komunistycznej. Prawdopodobnie tylko ok. 600–800 osób (według niektórych danych 1200) przybyło bezpośrednio z Polski, wśród nich zdecydowanie przeważali komuniści (80% lub więcej). Najwięcej polskich ochotników walczyło w szeregach XIII Brygady „Jarosław Dąbrowski”, która brała udział w większości kluczowych operacji wojny i poniosła ogromne straty (prawdopodobnie 30–40%). Prawdopodobnie kilkudziesięciu Polaków uczestniczyło w wojnie po stronie narodowej (frankistowskiej). Większość z nich stanowili jednak zawodowi żołnierze hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej, którzy wstąpili do niej przed wybuchem wojny, zatem ich udział w wojnie nie miał charakteru ideowego. W artykule w syntetyczny sposób ukazano portret polskich uczestników wojny walczących po obu stronach konfliktu, wskazując także na przyczyny skromnego zaangażowania po stronie narodowej. Przeanalizowano oblicze i szlak bojowy Brygady „Jarosław Dąbrowski” i innych „polskich” oddziałów armii republikańskiej, przedstawiono biogramy ważniejszych dowódców. Wiele miejsca poświęcono losom „dąbrowszczaków” w okresie II wojny światowej i w powojennej Polsce, starając się ukazać ich specyficzne i zmieniające się miejsce w systemie politycznym PRL.

EN

Polish volunteers played relatively important role during the Spanish Civil War. Majority of them fought in the Republican Army (ca. 4500–5000 among ca. 35 000 soldiers of the international brigades). Most of volunteers (ca. 75%) were Polish economic emigrants who lived mainly in France and many of them were members or followers of the French Communist Party. About 600–800 volunteers (another sources suggest 1200) came directly from Poland, ca. 80% of them were active communists. Most of Polish volunteers joined 13th International Brigade („Dąbrowski Brigade”) which took part in most of crucial military operations and suffered heavy losses (ca. 30–40%). A few tens of Poles fought in the National Army (F. Franco’s army). Most of them were professional soldiers of Spanish Foreign Legion who enlisted that military unit before the war, so their engagement was not of an ideological character. Author tried to give a comprehensive picture of Polish participants of the Spanish Civil War fighting on both sides of the conflict. Character and battles of „Dąbrowski Brigade” and other „Polish” units of the Republican Army as well as biographies of more important commanders were examined. Life and activity of Republican volunteers during the Second World War and in post-war Poland were analysed, including their changing role in Polish communist system.

Keywords

PL

wojna domowa w Hiszpanii (1936–1939); udział Polaków w wojnie; Brygady Międzynarodowe; komunizm; Polska XX w.; wojna domowa w Hiszpanii (1936–1939); udział Polaków w wojnie; Brygady Międzynarodowe; komunizm; Polska XX w.

EN

Spanish Civil War (1936–1939); Polish participants of the Spanish Civil War; International Brigades; communism; Poland 20th c.

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica
• Year: 2016
• Issue: 97
• Pages: 65-86

Dates

published

2016-12-30

Contributors

author

Jacek Pietrzak

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Polski Najnowszej

References

• Korespondencja polskich działaczy komunistycznych w Hiszpanii z Biurem Politycznym KC KPP, „Z pola walki” 1966, R. IX, nr 1, s. 95–153.
• Marzec 1968 w dokumentach MSW, t. II: Kronika wydarzeń, cz. 1, red. F. Dąbrowski, P. Gontarczyk, P. Tomasik, Warszawa 2009.
• Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej, t. II (Wybór dokumentów), oprac. J.S. Ciechanowski, Warszawa 2005.
• Bron M., Pasaremos, Warszawa 1958.
• Bron M., We fraku i w więzieniu, Warszawa 1990.
• Broniatowski M., Zaczęło się za Pirenejami, Warszawa 1986.
• Gdzieś za Pirenejami. Ze wspomnień dąbrowszczaków, oprac. J. Kantyka, A. Konieczny, Katowice 1968.
• Księżarczyk F., Droga w ogniu, Warszawa 1975.
• Ochotnicy wolności. Księga wspomnień dąbrowszczaków, oprac. Z. Szleyen, Warszawa 1957.
• Puchalska B., Było to tak… Rozmowy z Juliuszem Hibnerem, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1998, z. 124, s. 33–178.
• Rutkowski J., Czas walki, klęski i zwycięstwa. Wspomnienia dąbrowszczaka, Wrocław 1980.
• Stein S., Moja wojna w Hiszpanii. Brygady Międzynarodowe – koniec mitu, Kraków 2015.
• Szleyen Z., Wiatraki i Messerschmitty, Warszawa 1965.
• Wyka J, Zapiski na karteluszkach (Z notatnika rewolucjonisty). Hiszpania po czterdziestu latach, Warszawa 1984.
• Ajzner S., Mrozek Józef, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXII, Wrocław 1977, s. 198–199.
• Ajzner S., Pierwsi polscy uczestnicy wojny domowej w Hiszpanii, „Kwartalnik Historyczny” 1985, R. XCII, nr 4, s. 815–844.
• Ajzner S., Polska a wojna domowa w Hiszpanii 1936–1939, Warszawa 1968.
• Ajzner S., Rekrutacja ochotników polskich do hiszpańskiej armii republikańskiej w 1936–1937 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1959, R. IV, nr 2, s. 169–186.
• Ajzner S., Z dziejów polskich oddziałów ochotniczych w Hiszpanii, „Z pola walki” 1958, R. I, nr 3, s. 3–28.
• Apel Antygony, „Gazeta Wyborcza”, 27 IV 2007, nr 97, s. 19.
• Bednarczuk M., Obraz hiszpańskiej wojny domowej lat 1936–1939 w piśmiennictwie polskim, Toruń 2008.
• Beevor A., Walka o Hiszpanię 1936–1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, Kraków 2009.
• Bron M., Bitwa nad Ebro i udział w niej Polaków, Warszawa 1976.
• Bron M., Udział Polaków w wojnie hiszpańskiej w latach 1936–1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1963, R. VIII, nr 1, s. 97–131.
• Chodakiewicz M.J., Taki polski Kowalski. Wspomnienie o Tadeuszu Ungerze, „Glaukopis” 2006, nr 4, s. 237–247.
• Chodakiewicz M.J., Zagrabiona pamięć. Wojna w Hiszpanii 1936–1939, Warszawa 2010.
• Ciechanowski J.S., Podwójna gra. Rzeczpospolita Polska wobec hiszpańskiej wojny domowej 1936–1939, Warszawa 2014.
• Ciechanowski J.S., Polscy ochotnicy po stronie narodowej w czasie hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939), [w:] Studia polsko-hiszpańskie. Wiek XX, red. J. Kieniewicz, Warszawa 2004, s. 117–151.
• Eiroa de San Francisco M., Obóz koncentracyjny w kraju neutralnym. Polacy w Miranda de Ebro, [w:] Studia polsko-hiszpańskie. Wiek XX, red. J. Kieniewicz, Warszawa 2004, s. 158–160.
• Gontarczyk P., Dąbrowszczacy – żołnierze Stalina, [w:] Nowe kłopoty z historią. Publicystyka z lat 2005–2008, Warszawa 2008, s. 97–106.
• Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa [2014].
• Gontarczyk P., Szkliniarz Paweł, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLVIII, Warszawa–Kraków 2012, s. 322–323.
• Henry Ch., Ostatnia godzina republiki. Bitwa nad Ebro 1938, Poznań 2009.
• Kasprzyk J.J., Świerczewski Karol, [w:] Encyklopedia „białych plam”, t. XVII, Radom 2006, s. 100–104.
• Kochański A., Reicher (Rajcher) Gustaw, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXI, Wrocław 1988, s. 11–13.
• Kochański A., Strzelczyk Józef, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XLIV, Warszawa–Kraków 2007, s. 599–600.
• Kofman J., Chodakiewicz M.J., Świerczewski Karol, [w:] Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004, s. 1263–1264.
• Kotowska-Kachel M., Wyka Jan, [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. IX, Warszawa 2004, s. 312–314.
• Kozłowski E., Hiszpańska epopeja dąbrowszczaków, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1976, R. XXI, nr 3, s. 9–33.
• Królikowski J., Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990, t. I–IV, Toruń 2010.
• Lesiakowski K., Mieczysław Broniatowski – meandry kariery „dąbrowszczaka” w PRL, „Przegląd Nauk Historycznych” 2015, R. XIV, nr 1, s. 107–131.
• Lipiński P., Dynamit i cześć, „Gazeta Wyborcza”, 4–5 I 1997, nr 3, s. 14–16.
• Machcewicz P., Dąbrowszczacy to nie zbrodniarze, „Gazeta Wyborcza”, 15 VI 2007, nr 138, s. 24.
• Maj K., Matuszczak Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 218–219.
• Majzner R., Wojna domowa w Hiszpanii 1936–1939 w obserwacjach i działaniach Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, Radomsko 2012.
• Mroczkowski W., Polscy ochotnicy w wojnie hiszpańskiej w latach 1936–1939 (w 40 rocznicę utworzenia Batalionu im. Jarosława Dąbrowskiego), „Z pola walki” 1977, R. XX, nr 1, s. 181–202.
• Olszewski W., Brygady międzynarodowe w Hiszpanii w latach 1936–1939, [w:] Wojna domowa w Hiszpanii 1936–1939 w polityce międzynarodowej, red. A. Czubiński, Poznań 1989, s. 235–244.
• Opioła W., Hiszpańska wojna domowa w polskich dyskursach politycznych. Analiza publicystyki 1936–2015, Opole 2016.
• Pardo W., Polski legionista gen. Franco, oprac. C. Taracha, Radom 2001.
• Pietrzak J., Związek Patriotów Polskich na Środkowym Wschodzie. Nieznana karta działalności komunistów podczas II wojny światowej, [w:] Lewica polska. Koncepcje – ludzie – działalność, t. II, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Wątor, Wrocław 2012, s. 63–84.
• Pochodaj A., Udział polskich lotników i samolotów w wojnie domowej w Hiszpanii 1936– 1939. Na marginesie książki R. Michulca „Elita Luftwaffe. Rzecz o niemieckich asach myśliwskich 1939–1945”, „Grot. Zeszyty Historyczne” 2004, R. V, nr 20, s. 145–150.
• Polacy w wojnie hiszpańskiej (1936–1939), red. M. Bron, Warszawa 1967.
• Różycki B., Dąbrowszczacy i pamięć o hiszpańskiej wojnie domowej w Polsce Ludowej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2013, nr 2, s. 167–212.
• Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, red. F. Tych, t. I–III, Warszawa 1978–1992.
• Sobczak K., Kozłowski E., Wyszczelski L., Hiszpańska wojna narodowo-rewolucyjna 1936–1939 i udział w niej Polaków, Warszawa 1986.
• Sobór-Świderska A., Szyr (Shir, Schir) Eugeniusz (poprzednio Gerszon Serson), [w:] Polski słownik biograficzny, t. L, Warszawa–Kraków 2015, s. 331–334.
• Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa 2014.
• Toruńczyk R., O składzie osobowym polskich ochotników w Hiszpanii republikańskiej w latach 1936–1938, „Z pola walki” 1965, R. VIII, nr 1, s. 183–187.
• Wyszczelski L., Bohaterowie stu bitew, Warszawa 1986.
• Wyszczelski L, Rola dąbrowszczaków w kształtowaniu lewicowego ruchu oporu w Polsce podczas II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe. Wojskowa Akademia Polityczna” 1980, nr 102, s. 71–80.
• Wyszczelski L., Walka zbrojna Polaków w obronie Republiki Hiszpańskiej, [w:] Wojna domowa w Hiszpanii 1936–1939 w polityce międzynarodowej, red. A. Czubiński, Poznań 1989, s. 267–283.
• Zamojski J.E., Interbrygadziści Republiki Hiszpańskiej – po klęsce… Losy Polaków, [w:] Hiszpania–Polska: spotkania, red. E.E. González Martínez, M. Nalewajko, Warszawa 2003, s. 9–57.
• Zamojski J.E., Polacy w ruchu oporu we Francji 1940–1945, Wrocław 1975.
• Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, [Inwentarz zespołu], Wojna domowa w Hiszpanii 1941–1987, sygn. 332, oprac. M. Siek, Warszawa 2010, www.jhi.pl/uploads/inventory/file/202/Wojna_domowa_w_Hiszpanii_332.pdf (dostęp: 15 VII 2016 r.).
• Bohajedyn T., No pasarán polskich ochotników, „Przegląd”, 8 IV 2013, nr 15, www.tygodnikprzeglad.pl/no-pasaran-polskich-ochotnikow/ (dostęp: 25 VII 2016 r.).
• Sikorski T., Kim był Polak, który zainspirował Ernesta Hemingwaya?, „Focus Historia” 2015, nr 1, historia. focus.pl/swiat/kim-był-polak-który-zainspirował-ernesta-hemingwaya-1684 (dostęp: 25 VII 2016 r.).

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6050.97.04