Aksjologiczna podstawa zachowania językowego nadawcy w przedmowach do prac popularyzujących wiedzę o języku polskim w XIX wieku

• Authors: Magdalena Jurewicz-Nowak

Title variants

Aksjologiczna podstawa zachowania językowego nadawcy w przedmowach do prac popularyzujących wiedzę o języku polskim w XIX wieku

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Przedmiotem artykułu są wartości i wartościowanie w przedmowach do wybranych podręczników gramatycznych i stylistycznych przeznaczonych dla dzieci i młodzieży 2. poł. XIX w. autorstwa Ignacego Boczylińskiego, Augusta Jeskego, Józefy Kamockiej, Władysława Lercla, Filipa Olpińskiego, Teofili Radońskiej i Piotra Skrzypińskiego. Podobnie jak inne fenomeny społeczne, tak i wartości człowiek utrwala w języku, dzięki czemu jest możliwa analiza językowa nazw wartości, jak również rekonstrukcja systemu wartości określonej grupy społecznej. Autorów tekstów łączy rodzaj więzi wynikającej z podobieństwa zainteresowań językowych oraz wykonywanej pracy nauczyciela i wychowawcy. Zasadniczym celem ich prac jest popularyzacja wiedzy o języku polskim oraz kształcenie umiejętności poprawnego mówienia i pisania. Podręczniki ukazały się po powstaniu styczniowym, między 1870 a 1889 r. na obszarze trzech zaborów. Reprezentatywne dla nich są wartości poznawcze (np. wiedza, zrozumienie) i pragmatyczne (np. pożytek, praktyczność, praca). Ówczesne programy wychowawcze pod wpływem idei pozytywistycznych kładły nacisk na kształcenie zawodowe i walor pracy. Wartościowaniu podlega proces nauczania języka polskiego: praca nauczyciela - wychowawcy oraz ucznia, ćwiczenia, metody, podręczniki, gramatyka, ortografia itp. Podłożem dla formułowanych ocen lub zaleceń jest dobro dziecka (rozwój umysłowy) i nauczyciela (sukces pedagogiczny). Najczęściej wartości zostają wyeksponowane w tych pasażach, które realizują funkcję perswazyjną (wyrażają oceny i wywołują określoną presję na czytelniku).

EN

The subject of the article are values and valuation in preface to selected grammatical and stylistic textbooks intended for children and youth of the second half of the XIX century by Ignacy Boczyliński, August Jeske, Józefa Kamocka, Władysław Lecler, Filip Olpiński, Teofila Radońska and Piotr Skrzypiński. Similarly to other social phenomena, so does the human being perpetuates values in the language, thanks to which it is possible to analyze the language of value names as well as reconstruct the value system of a particular social group. The authors of the texts are combined by the type of ties resulting from the similarity of language interests and the work of the teacher and educator. The essential goal of their work is to popularize knowledge about the Polish language and to develop the skills of correct speaking and writing. The textbooks appeared after the January Uprising, between 1870 and 1889 in the area of three partitions. Cognitive values (e.g. knowledge, understanding) and pragmatic values (e.g. utility, practicality, work) are representative for them. The then educational programs under the influence of positivist ideas emphasized vocational training and the value of work. The process of teaching the Polish language is valued: the work of the teacher - educator and student, exercises, methods, textbooks, grammar, spelling, etc. The basis for formulated assessments or recommendations is the good of the child (mental development) and teacher (pedagogical success). Most often values are exposed in these passages, which perform the persuasive function (they express grades and cause a certain pressure on the reader).

Keywords

PL

wartość; wartościowanie; podręczniki do gramatyki i stylistyki; pedagogika językowa; XIX w.; wartość; wartościowanie; podręczniki do gramatyki i stylistyki; pedagogika językowa; XIX w.

EN

value; valuation; grammar and stylistic textbooks; language pedagogy; XIX century

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica
• Year: 2020
• Volume: 54
• Pages: 135-149

Dates

published

2020-12-02

Contributors

author

Magdalena Jurewicz-Nowak

References

• Bartmiński J., 1991, Projekt i założenia ogólne słownika aksjologicznego, w: J. Puzynina, J. Bartmiński (red.), „Język a Kultura”, t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, Wrocław: Wiedza o Kulturze, s. 197–209.
• Bartmiński J., Mazurkiewicz-Brzozowska M. (red.), 1993, Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Borawski S., 2005, Podstawy idei poznawczej studiów nad dziejami używania języka. Esej o diachronii, w: S. Borawski (red.), Rozprawy o historii języka polskiego, Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 13–61.
• Chmielowski P., 1881, Poezja w wychowaniu, Wilno: Gebethner i Wolff, https://fbc.pionier.net.pl/details/nnsrTRh (dostęp: 31.01.2019).
• Cybulski M., 2003, Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Estreicher K., 1874, Lercel Władysław, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 2, Kraków: Wydanie Akademii Umiejętności, s. 578, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=1398&offset=0&index=1 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1876, Olpiński Filip, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 3, Kraków: Wydanie Akademii Umiejętności, s. 293, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=5085&offset=0&index=1 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1878a, Radońska Teofila, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 4, Kraków: Wydanie Akademii Umiejętności, s. 12, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=7756&offset=0&index=1 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1878b, Skrzypiński Piotr, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 4, Kraków: Wydanie Akademii Umiejętności, s. 273, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=10117&offset=0&index=4 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1961, Boczyliński Ignacy, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 2, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 404, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=78434&offset=0&index=1 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1979, Jeske Agust, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 12, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 404–410, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=72873&fileId=0406 (dostęp: 31.01.2019).
• Estreicher K., 1987, Kamocka Józefa, w: K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 14, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 76–80, https://www.estreicher.uj.edu.pl/xixwieku/indeks/wpis/?id=40537&offset=0&index=2 (dostęp: 31.01.2019).
• Ingarden R., 1970, Czego nie wiemy o wartościach, w: R. Ingarden (red.), Studia z estetyki, t. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 220–257.
• Jurewicz-Nowak M., 2019, Kryterium estetyczne jako wyznacznik kształtowania wzorów językowych zachowań w „Teoryjej stylu polskiego” Józefy Kamockiej (XIX w.), w: M. Kaczor, M. Steciąg (red.), Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze 2018: Estetyka językowa w komunikowaniu, Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, s. 125–136.
• Klemensiewicz Z., 2002, Historia języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Laskowska E., 1992, Wartościowanie w języku potocznym, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
• Lesiakowski A.P., 2014, „Gramatyka języka polskiego większa” Antoniego Małeckiego na tle dziewiętnastowiecznych podręczników gramatycznych i ówczesnej polszczyzny, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.
• Lewińska A., 2012, Ojców mowę znać należy. Język elementarzy polskich wydawanych na Pomorzu Gdańskim w latach 1840–1920 jako narzędzie kształcenia i wychowania, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum.
• Mayenowa M.R., 1986, Józef Mroziński. Dzieła wszystkie, t. 1, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Mucha D., 2012, Poglądy pedagogiczne pozytywistów na wychowanie młodego pokolenia, „Kultura i Wychowanie” 3, s. 30–41, http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kultura_i_Wychowanie/Kultura_i_Wychowanie-r2012-t3/Kultura_i_Wychowanie-r2012-t3-s30-47/Kultura_i_Wychowanie-r2012-t3-s30-47.pdf (dostęp: 31.01.2019).
• Orczyk A., 2008, Zarys historii szkolnictwa i myśli pedagogicznej, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
• Puzynina J., 1984, Problemy aksjologiczne w językoznawstwie, „Poradnik Językowy”, z. 9–10, s. 539–556.
• Puzynina J., 1989, Jak pracować nad językiem wartości, w: J. Bartmiński, J. Puzynina (red.), „Język a Kultura”, t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, Wrocław: Wiedza o Kulturze, s. 130–136.
• Puzynina J., 1992, Język wartości, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Rybicka-Nowacka H., 1990, Dziewiętnastowieczni pionierzy językoznawstwa polskiego, w: M. Basaj, S. Urbańczyk (red.), Slawistyka na przełomie XIX i XX wieku, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 19–33.
• Skarżyński M., 2001, W kręgu gramatyk polskich XIX i XX wieku, Kraków: Historia Iagellonica.
• Skulski R., 1936, Boczyliński Ignacy, w: W. Konopczyński (red.), Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków: Polska Akademia Umiejętności, s. 179.
• Tatarkiewicz T., 1978, Pargea, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Urbańczyk S., 1968, Językoznawstwo polskie pierwszej poł. XIX wieku, w: S. Urbańczyk (red.), Szkice z dziejów języka polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 370–412.
• Urbańczyk S., 1993, Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kraków: Secesja.
• Wawrzykowska-Wierciochowa D., 1964–1965, Kamocka Józefa, w: E. Rostworowski (red.), Polski słownik biograficzny, t. 11, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 584–585.
• Wroczyński R., 1996, Dzieje oświaty polskiej, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo ŻAK.
• Zagórski Z., 1981, Studia nad rozwojem językoznawstwa polskiego od końca XVIII wieku do roku 1918 (ze szczególnym uwzględnieniem Wielopolski), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Zgółka T., 1988, Język wśród wartości, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6077.54.10