Kształtowanie się w polszczyźnie formacji feminatywnych o nacechowaniu pejoratywnym (na przykładzie derywatów formowanych od męskich podstaw na -nik i -arz)

• Authors: Karolina Tomala

Title variants

EN

The formation of pejorative feminative formations in the Polish language (on the example of derivatives formed from male bases into -nik and -arz)

Abstracts

EN

The article raises the issue of historical fate of groups of female derivatives devoid of the morphological element -k-, and thus femnative forms created with the use of the -nica and -ara formants. In the text, these units were analyzed against semantically related, but stylistically divergent, lexemes containing the morphological element -k- (ending with - (nicz)ka a nd - (ar)ka, respectively). Both the historical formative motivation of feminative forms without the morphological element -k- (morphological truncation, suffixal derivation), and the mutual influence of lexical units of each group on each other, are the subject of observation. It turns out that between the derivatives formed in the groups mentioned above, there is an analogy of the relationship between feminatives with the morphological element -k- and lexical units without this element. This feature becomes characteristic in Polish language mainly for female names with a negative emotional tinge. The analysis showed that the historical dependencies of lexical units belonging to the discussed groups of derivatives clearly affect the modern Polish language and many tendencies are also reflected in the latest lexis.

PL

Artykuł porusza problematykę historycznych losów grup derywatów żeńskich pozbawionych morfologicznego elementu -k-, a zatem form feminatywnych utworzonych za pomocą formantów -nica i -ara. W tekście jednostki te poddane zostały analizie wobec bliskich im semantycznie, lecz rozbieżnych stylistycznie, leksemów zawierających morfologiczny element -k- (zakończonych odpowiednio na -(nicz)ka i -(ar) ka). Przedmiot obserwacji stanowią zarówno historyczna motywacja słowotwórcza form feminatywnych bez elementu morfologicznego -k- (ucięcie morfologiczne, derywacja sufiksalna), jak i wzajemny wpływ na siebie jednostek leksykalnych każdej z grup. Okazuje się, że między derywatami powstałymi we wspomnianych grupach zachodzi analogia zależności między feminatywami z elementem morfologicznym -k- oraz jednostkami leksykalnymi pozbawionymi tego elementu. Cecha ta staje się w polszczyźnie charakterystyczna głównie dla nazw żeńskich o ujemnym odcieniu emocjonalnym. Analiza wykazała, że historyczne zależności jednostek leksykalnych zaliczających się do omawianych grup derywatów rzutują wyraźnie na polszczyznę współczesną, a wiele tendencji ma swoje odbicie także w leksyce najnowszej.

Keywords

PL

feminatywum; słowotwórstwo historyczne; ucięcie morfologiczne

EN

feminative; historical word formation; morphological truncation

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica
• Year: 2021
• Volume: 55
• Pages: 89-104

Dates

published

2021

Contributors

author

Karolina Tomala

• Uniwersytet Śląski

• https://orcid.org/0000000200032139

References

• Anczyc W.L. (red.), 1869, Kłosy i kwiaty. Książka zbiorowa, Kraków: W. Kirchmayer.
• Bronikowski K., 1883, Pamiętniki polskie, Przemyśl: Przemyśl : [s. n.].
• Cervantes M., 1855, Don Kichot z Manszy, przekł. W. Zakrzewskiego, Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie.
• Chmielowski P., 1885, Autorki polskie wieku XIX: studium literacko-obyczajowe, t. 1, Warszawa: Spółka Nakładowa Warszawska.
• „Czas. Dodatek miesięczny”, 1857, t. 8, Kraków.
• Dobisz E., 2020, Nowa tożsamość, Białystok: Wydawnictwo Kobiece.
• Drzal T., Otwinowska B., 2003, Zawołać po imieniu: księga kobiet-więźniów politycznych 1944–1958, t. 2, Gniezno: Vipart.
• Gregorowicz J.K., 1851, Obrazki wiejskie, „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi”, t. 1, s. 1–268.
• Kawiorski H., 1988, Bieg ku słońcu, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.
• Kowalski S., 1859, Wspomnienia. Pamiętnik, t. I, Kijów: Nakładem Leona Idzikowskiego.
• Kowalski S., 1864, Czas i wieczność: książka do nabożeństwa dla niewiast, Lwów: Nakładem Kornela Pillera.
• Krasicki I., 1927, Pan Podstoli, Kraków: Nakładem Drukarni „Czasu”.
• Kraszewski J. I., 1875, Capreä i Roma. Obrazy z pierwszego wieku, t. 3–4, Lwów: Księgarnia Michała Glücksberga.
• Kremer J., 1878, Podróż do Włoch, t. 3, Warszawa: Nowy – Świat.
• Letowski L., 1866, Miscellanea, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Dzieł Katolickich.
• Odrowąż-Szukiewicz H., 1984, Powszednie dni niepowszednich lat, Warszawa: Wydawn. Ministerstwa Obrony Narodowej.
• „Rocznik Literacki” 1932.
• „Rola: pismo tygodniowe, poświęcone sprawom społecznym, ekonomicznym i literackim”, 1905, t. 23.
• Rzążewski A., 1868, Jan Gundulicz i poemat jego „Osman”, Warszawa: Drukarnia Gazety Polskiej.
• Sadi z Szirazu, 1878, Gulistan, to jest Ogród różany, Paryż: Armoryka.
• Samozwaniec M., 1959, Moja wojna trzydziestoletnia: Felietony, Na ustach grzechu, Wielki szlem, Maleńkie karo, Warszawa: Czytelnik.
• Thackeray W.M., 1876, Targowisko próżności, przekł. B. Dobrowolski, Lwów: Księgarnia Polska.
• „Tydzień Literacki, Artystyczny, Naukowy i Społeczny” 1887.
• Wachalski J., 1886, Rozmyślania o żywocie pana naszego Jezusa Chrystusa z rozmaitych doktorów katolickich, a osobliwie z ksiąg ludwika z granaty i łacińskich i włoskich, wyd. 3, Kraków: Nakładem ks. M. Morawskiego T.J.
• Wardell H., 1975, Bez paszportu i dewiz: wspomnienia 1939–1947, Warszawa: Czytelnik.
• Wasylewski S., 1959, Czterdzieści lat powodzenia: przebieg mojego życia, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• Wittlin T., 1989, Ostatnia cyganeria, Warszawa: Czytelnik.
• Wójcicki K.W., 1843, Obrazy starodawne, t. 2, Warszawa: nakładem G. Sennewalda Księgarza.
• Ziółkowski J., 1972, Nierządnicy żywot atłasowy, Lublin: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
• Życzyński H., 1921, Wzory metodyczno-krytycznego rozbioru literatury pięknej: podręcznik do użytku nauczycieli szkół średnich, zawierający estetyczno-krytyczną analizę najcelniejszych utworów poezji polskiej, Cieszyn: Kresy.
• Grzegorczykowa R., 1966, O tak zwanych homonimach słowotwórczych, „Poradnik Językowy” 6, s. 244–249.
• Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H. (red.), 1999, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, wyd. 3 popr., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Grzegorczykowa R., Puzynina J., 1979, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Grzegorczykowa R., 1981, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 4 popr., Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Jadacka H., 1986, Synonimia słowotwórcza – perspektywy badawcze, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 404–412.
• Jochym-Kuszlikowa L., 1986, Uwagi o homonimii i polisemii leksykalnej w formacjach słowotwórczych, w: M. Blicharski (red.), Problemy semantyki leksykalnej, t. 1, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 7–16.
• Kaproń-Charzyńska I., 2011, O nazwach żeńskich typu kobieciara, samochodziara, w komunikacji internetowej, w: E. Badyda, J. Maćkiewicz, E. Rogowska-Cybulska (red.), Słowotwórstwo a media, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 197–206.
• Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J., 2005, Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Kaszewski M., 2016, O chronologii zbieżności formalnej nazw narzędzi i nazw wykonawców czynności, w: E. Rogowska-Cybulska, E. Badyda (red.), Wokół słów i znaczeń VII. Słowotwórstwo języka mówionego i pisanego, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 47–58.
• Kleszczowa K. (red.), 1996, Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Kleszczowa K., 1998, Staropolskie kategorie słowotwórcze i ich perspektywiczna ewolucja. Rzeczowniki, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Kowalik K., 1997, Struktura morfonologiczna współczesnej polszczyzny, Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
• Kreja B., 1964, Słowotwórstwo nazw żeńskich współczesnej polszczyzny, „Język Polski” 44, z. 3, s. 129–140.
• Kreja B., 1974, Słowotwórcza rola fleksji we współczesnym języku polskim, „Studia Śląskie” 26, s. 193–205.
• Kreja B., 1995, Polskie formacje feminatywne. System i uzus, w: W. Pisarek, H. Zgółkowa (red.), Kultura języka dziś, Poznań: Wydawnictwo KURPISZ, s. 26–31.
• Kreja B., 1996, Nadtypy i typy słowotwórcze – ich struktura i dynamika, „Język Polski” 76, z. 1, s. 11–16.
• Łaziński M., 2006, O panach i paniach: polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Małocha-Krupa A., 2018, Feminatywum w uwikłaniach językowo-kulturowych, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
• Marciniak-Firadza R., 2013, Nazwy osobowych wykonawców czynności w gwarach małopolsko-mazowieckiego pogranicza językowego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Nagórko A., 2003, Różnicowanie i unifikacja środków słowotwórczych w służbie pragmatyki, w: I. Ohnheiser (red.), Komparacja współczesnych języków słowiańskich. Słowotwórstwo. Nominacja, Opole: Universität Innsbruck − Institut für Slawistik, s. 217–233.
• Nowosad-Bakalarczyk M., 2009, Płeć a rodzaj gramatyczny we współczesnej polszczyźnie, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Rejter A., 2013, Płeć – język – kultura, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Szczaus A., 2005, Rzeczownikowe synonimy słowotwórcze w polszczyźnie XVI wieku, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
• Tomala K., 2020, Nazwy żeńskie w historii języka polskiego, Katowice (niepublikowana rozprawa doktorska).

Identifiers

DOI

10.18778/0208-6077.55.05

Biblioteka Nauki

2116540