Rodzaj gramatyczny w polszczyźnie i w językach wschodniosłowiańskich. Rozważania na marginesie biernika

• Authors: Wiesław T. Stefańczyk

Title variants

EN

Grammatical gender in polish and east slavic languages remarks on the accusative case

Abstracts

EN

In contemporary Polish linguistics, several approaches to the category of grammatical gender coexist, both traditional, dating back to ancient times, and more recent solutions. Traditionally, grammatical gender is understood on the basis of a tripartite division – masculine, feminine, and neuter, based on the singular nominative. A similar perspective is adopted in all East Slavic languages. In more recent approaches, the division into grammatical gender is based on the accusative and gender forms. The accusative approach provides for five grammatical genders: masculine personal, masculine animate, masculine inanimate, feminine and neuter, while the genitive encompasses four generic classes in the singular and five in the plural. Such descriptive propositions are alien to other Slavic languages, although the latter do possess the category of animacy, one example of which is the accusative. In East Slavic languages, animate nouns of all grammatical gender are assigned syncretic endings with the genitive in the accusative plural. In contemporary Polish, on the other hand, distinguishing a class of plural animate nouns is irrelevant from an inflectional point of view. These differences are the reason for interferences and linguistic errors both when Poles endeavour to learn East Slavic languages and when Eastern Slavs acquire Polish.

PL

We współczesnym językoznawstwie polonistycznym współistnieje kilka ujęć kategorii rodzaju gramatycznego: tradycyjne, wywodzące się ze szkoły starożytnej oraz nowsze. W ujęciu tradycyjnym występuje trójczłonowy podział na rodzaje gramatyczne, tj. męski, żeński i nijaki, a jego podstawę stanowi mianownik liczby pojedynczej. Podobnie jest we wszystkich językach wschodniosłowiańskich. W polszczyźnie – w przeciwieństwie do innych języków słowiańskich – istnieje dodatkowo rodzaj męskoosobowy i niemęskoosobowy. W ujęciach nowszych podstawę podziału na rodzaje gramatyczne stanowi biernik i dopełniacz. W ujęciu biernikowym występuje pięć rodzajów gramatycznych: męskoosobowy, męskożywotny, męskonieżywotny, żeński i nijaki, natomiast w koncepcji dopełniaczowej wyodrębnia się cztery klasy rodzajowe w liczbie pojedynczej i pięć klas w liczbie mnogiej. Tego typu propozycje opisu rodzaju gramatycznego są obce innym językom słowiańskim, w tym wschodniosłowiańskim, choć istnieje w nich rozbudowana kategoria żywotności, czego przykładem jest biernik. W językach wschodniosłowiańskich rzeczowniki żywotne wszystkich rodzajów gramatycznych otrzymują w bierniku liczby mnogiej końcówki fleksyjne synkretyczne z dopełniaczem. We współczesnej polszczyźnie natomiast wyodrębnianie klasy rzeczowników żywotnych w liczbie mnogiej jest nieistotne z fleksyjnego punktu widzenia. Różnice te są przyczyną interferencji i błędów językowych zarówno Polaków uczących się języków wschodniosłowiańskich, jak i wschodnich Słowian, przyswajających język polski.

Keywords

PL

rodzaj gramatyczny; język polski; języki wschodniosłowiańskie; biernik

EN

grammatical gender; Polish language; East Slavic languages; accusative

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców
• Year: 2021
• Volume: 28
• Pages: 105-116

Dates

published

2021

Contributors

author

Wiesław T. Stefańczyk

• Uniwersytet Jagielloński, Wydział Polonistyki, Instytut Glottodydaktyki Polonistycznej, ul. Grodzka 64, 30-004 Kraków

• https://orcid.org/0000000270198548

References

• Bańko M., 2002, Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa.
• Bobrowski I., 2005, Rodzaj gramatyczny rzeczownika a jego liczba. „Język Polski” LXXXV, s. 83–89.
• Cieślikowa A. (red.), 2002, Mały słownik odmiany nazw własnych, Kraków.
• Dąbrowska A., Dobesz U, Pasieka M., 2010, Co warto wiedzieć. Poradnik metodyczny dla nauczycieli języka polskiego jako obcego na Wschodzie, Warszawa.
• Dejna K., 1993, Dialekty polskie, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Jarceva V.N. (red.), 1990, Lingvisticzieskij encilopiediczieskij słovar’, Moskwa.
• Kaleta Z., 1995, Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków.
• Kempf Z., 1978, Próba teorii przypadków, cz. I. Opole.
• Klemensiewicz Z., 1984, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa.
• Kowalewski J., 2017, Język polski na Ukrainie w perspektywie glottodydaktycznej, Kraków.
• Krawczuk A., 2020, Rodzaj gramatyczny w nauczaniu polszczyzny Ukraińców: perspektywa z „wewnątrz” i z „zewnątrz systemu językowego, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, t. 27, s. 133–154 https://orcid.org/0000-0003-4087-3562
• Kreja B., 1973, O rodzaju gramatycznym polskich rzeczowników. „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria 4: Językoznawstwo, s. 233–248.
• Kuryłowicz J., 1987, Studia językoznawcze, Warszawa.
• Laskowski R., 1998, Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna, w: R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego, Warszawa.
• Laskowski R., 1998, Zaimek, w: R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego, Warszawa.
• Mańczak W., 1956, Ile jest rodzajów w języku polskim? „Język Polski” XXXIV, s. 116–121.
• Miodunka W. (red.), 1992, Język polski jako obcy. Programy nauczania na tle badań współczesnej polszczyzny, Kraków.
• Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, 1994–2005, H. Zgółkowa (red.), Poznań.
• Pyzik J., 2011, Przygoda z gramatyką, Kraków.
• Riley T.G., 1999, It’s Alive: Grammatical Animacy in Polish, Czech and Russian, Seattle: University of Washington.
• Saloni Z., 1976, Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim, w: R. Laskowski (red.), Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Saloni Z., 2001, Czasownik polski. Odmiana. Słownik, Warszawa.
• Słownik współczesnego języka polskiego, 1995, B. Dunaj (red.), Kraków.
• Stefańczyk W.T., 2007, Kategoria rodzaju i przypadka polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej, Kraków.
• Stefańczyk W.T., 2015, Zmiany we współczesnym polskim systemie fleksyjnym (na materiale rzeczownikowym i przymiotnikowym), „LingVaria”, nr 2 (20), s. 97–106 https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.20.08
• Stefańczyk W.T., 2019, O rodzaju żeńskim we współczesnym języku polskim. „Kwartalnik Polonicum”, nr 31/32, s. 46–51.
• Swan O., 1988, Facultative Animacy in Polish. A Study in Grammatical Gender Formation, Pittsburgh.
• Tokarski J., 2001, Fleksja polska, Warszawa.
• Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, 2003, S. Dubisz (red.), Warszawa.
• Urbańczyk S., 1984, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.
• Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny, 2001, J. Podracki (red.), Warszawa.
• Włodarczyk H., 2009, Lingwistyka na polonistyce krajowej i zagranicznej w dobie filozofii informatyczno-logicznej, „LingVaria”, s. 64–79.
• Wojdak P., 2020, Dwurodzajowe jednostki rzeczownikowe M2/M3 z obocznością -a/-u w D.lp.. Modelowanie relacji między końcówkami a alternantami rodzajowymi na podstawie frekwencji. „Język Polski”, C 3, s. 29–42 https://dx.doi.org/10.31286/JP.100.3.3
• Zaliznjak A.A., 1964, K voprosu o grammaticzieskich katiegoriach roda i oduszevliennosti v sovriemiennom russkom jazykie. „Voprosy jazykoznanija”, nr 4, s. 25–40.
• Zaliznjak A.A., 1967, Russkoje imiennoje slovoizmienienije, Moskwa.
• Zaron Z., 2004, Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju. Charakterystyka fleksyjna, Warszawa–Puńsk.

Identifiers

DOI

10.18778/0860-6587.28.07

Biblioteka Nauki

2034551