Sarmaci i Popianie. Dziedzictwo średniowiecznego obrazu świata jako element kontekstu kulturowego piśmiennictwa staropolskiego

• Authors: Adam Krawiec

Title variants

Sarmaci i Popianie. Dziedzictwo średniowiecznego obrazu świata jako element kontekstu kulturowego piśmiennictwa staropolskiego

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł podejmuje stosunkowo słabo zbadane zagadnienie średniowiecznych wpływów na staropolskie wyobrażenia o świecie jako przestrzeni geograficznej. Ma charakter uwag wstępnych, wskazujących główne obszary obecności elementów należących do dziedzictwa myśli średniowiecznej w tekstach autorów staropolskich, które w dalszych pracach należałoby zanalizować na przykładach konkretnych utworów i/lub gatunków piśmiennictwa. Zwrócono uwagę na fakt, że szereg wyobrażeń antycznych obecnych w analizowanym okresie było wspólne dla geografii kreacyjnej średniowiecza i okresu nowożytnego. Do wskazanych jako najistotniejsze post-średniowiecznych elementów staropolskiej geografii kreacyjnej należały: ogólna wizja struktury świata fizycznego, koncepcja trójdzielnej ekumeny, posługiwanie się antyczną geonimią do opisu świata współczesnego (ze szczególnym uwzględnieniem nazwy Sarmacja), wyobrażenia na temat egzotycznych ludów i zwierząt, w tym mirabiliów, tzw. ludów monstrualnych oraz królestwa Prezbitera/Popa Jana.

EN

The paper deals with a question of the medieval influences on the old-Polish imagination world considered as geographical space. The paper is considered as preliminary remarks, showing the main areas of the elements’ presence which belong to the medieval intellectual heritage in the texts of old-Polish authors. The presence of these elements in particular works and/or genres should be subject of further investigations in the future. It was pointed out, that many imaginations of Greek/Roman ancient origin, present in the old-Polish period, were in fact common for the medieval and early modern imaginative geographies. To the most important post-medieval features of the old-Polish imaginative geography belonged: a general vision of the physical world’s structure, the idea of the tripartite habitable world, use of the ancient geonyms while describing the contemporary world (especially the name of Sarmatia), particular imaginations about exotic countries and people, including their marvels, so-called monstrous races, and the kingdom of Prester John.

Keywords

PL

geografia kreacyjna; piśmiennictwo średniowieczne; piśmiennictwo staropolskie; historia wyobrażeń geograficznych; geografia kreacyjna; piśmiennictwo średniowieczne; piśmiennictwo staropolskie; historia wyobrażeń geograficznych

EN

imaginative geography; medieval writings; old-Polish writings; history of the geographical imaginations

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2019
• Volume: 53
• Issue: 2
• Pages: 13-46

Dates

published

2019-06-27

Contributors

author

Adam Krawiec

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii, Zakład Historii Średniowiecznej, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61-614 Poznań

• https://orcid.org/0000-0002-3936-5037

References

• Adam z Bremy, Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, wyd. B. Schmeidler, Moumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, t. 2, Hahnsche Buchhandlung, Hannover–Leipzig 1917.
• Bartlett Robert, The Natural and the Supernatural in the Middle Ages, Cambridge University Press, Cambridge 2008.
• Beaune Colette, Naissance de la nation France, Gallimard, Paris 1985.
• Benedykt Polak, Relatio fratris Benedicti Poloni, w: Itinera et relationes fratrum minorum saeculi XIII et XIV, wyd. Anastasius van den Wyngaert, Sinica Franciscana, t. 1, Collegium S. Bonaventura, Quaracchi–Firenze 1929, s. 135–143.
• Benson Robert Louis, Constable Giles, Introduction, w: Renaissance and Renewal in the Twelfth Century, red. Robert L. Benson, Giles Constable, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982, s. i–xxx.
• Bernheimer Richard, Wild Men in the Middle Ages. A Study in Art, Sentiment, and Demonology, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1952.
• Bielski Marcin, Kronika to jest, Historyja Świata na sześć wieków, a czterzy Monarchije, rozdzielona z rozmaitych historyków, tak w świętym piśmie krześcijańskim, żydowskim jako i pogańskim, wybierana i na Polski język wypisana dostateczniej niż pierwej, z przydaniem wiele rzeczy nowych. Od początku Świata aż do tego roku, który się pisze 1564, z figurami ochędożnymi i własnymi, Mattheusz Siebeneycher, Kraków 1564.
• Bieńkowski Tadeusz, Polscy przedstawiciele „scientia curiosa”, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1987, nr 30, s. 5–34.
• Buchwald-Pelcowa Paulina, Marcin Bielski o odkrywaniu nowych światów, w: Wyobraźnia epok dawnych. Obrazy, tematy, idee. Materiały sesji dedykowanej Profesorom Jadwidze i Edmundowi Kotarskim, red. Janusz K. Goliński, Wydawnictwo AB, Bydgoszcz 2001, s. 153–165.
• Buczek Karol, Maciej Miechowita jako geograf Europy wschodniej, w: Maciej z Miechowa 1457–1523. Historyk, geograf, lekarz, organizator nauki, red. Henryk Barycz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1960, s. 75–164.
• Bujak Franciszek, Wykład geografii Jana z Głogowy w roku 1494, w: Franciszek Bujak, Studia geograficzno-historyczne, Gebethner i Wolff, Kraków 1925, s. 63–77.
• Chmielowski Benedykt, Nowe Ateny albo Akademija wszelkiej scyjencyi pełna, na różne tytuły, jak na classes podzielona, mądrym dla memoryjału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana, alias o Bogu, bożków mnóstwie, słów pięknych wyborze, kwestyj cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, o zwierzu, rybach, ptakach, o matematyce, o cudach świata, ludzi, rządach polityce, o językach i drzewach, o żywiołach, wierze, hieroglifikach, gadkach, narodów manijerze; co kraj który ma w sobie dziwnych ciekawości, cały świat opisany z gruntu w słów krótkości, Paweł Józef Golczewski, Lwów 1745.
• Chmielowski Benedykt, Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2009.
• Chrzanowski Ignacy, Marcin Bielski. Studium literackie, E. Wende i Sp., Warszawa 1906.
• Cybulska-Bohuszewicz Ewa, „On utwierdził na wieki niebo niestanowne”. Chrześcijańska wizja kosmosu w poezji polskiej (od połowy XVI do połowy XVIII wieku), Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2010.
• Cytowska Maria, Obraz Polski w poezji łacińskiej XVI wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, t. 37, s. 59–68.
• Daston Lorraine, Die Lust an der Neugier in der frühneuzeitlichen Wissenschaft, w: Curiositas. Welterfahrung und ästhetische Neugierde in Mittelalter und Frühen Neuzeit, red. Klaus Krüger, Wallstein Verlag, Göttingen 2002, s. 147–176.
• Daston Lorraine, Kathrin Park, Wonders and the Order of Nature 1150–1750, Zone Books, New York 1998.
• Delumeau Jean, Historia raju, przekł. Eligia Bąkowska, PIW, Warszawa 1996.
• Długosz Jan, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, ks. 1–2, wyd. Władysław Semkowicz-Zaremba, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
• Eastwood Bruce S., Ordering the Heavens. Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance, Brill, Leiden 2007.
• Edson Evelyn, The World Map 1300–1492. The Persistence of Tradition and Transformation, The John Hopkins University Press, Baltimore 2007.
• Fried Johannes, W poszukiwaniu rzeczywistości. Mongołowie i europejska wiedza empiryczna w XIII wieku, w: Powojenna mediewistyka niemiecka, red. Jerzy Strzelczyk, Adam Krawiec, przekł. Ewa Płomińska-Krawiec, Adam Krawiec, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2017, s. 327–371.
• Friedman John B., The Monstrous Races in Medieval Art and Thought, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1981.
• Gautier-Dalché Patrick, La Géographie de Ptolémée en Occident (IVe–XVIe siècle), Brepols, Turnhout 2009.
• Grabski Andrzej Feliks, Polska w opiniach obcych X–XIII w., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
• Grant Edward, Planets, Stars, and Orbs. The Medieval Cosmos 1200–1687, Cambridge University Press, Cambridge 1994.
• Grant Edward, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej w kontekście religijnym, instytucjonalnym oraz intelektualnym, przekł. Tadeusz Szafrański, Prószyński i S-ka, Warszawa [2005].
• Haskins Charles Homer, The Renaissance of the Twelfth Century, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1927.
• Jackowski Antoni, Dzieje geografii polskiej do 1918 roku, w: Historia geografii polskiej, red. Antoni Jackowski, Stanisław Liszewski, Andrzej Richling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 1–50.
• Jonston Johannes, Thaumatographia naturalis in decem classes distincta, apud Joannem Janssonium, Amsterdam 1665.
• Karras Ruth Mazo, Seksualność w średniowiecznej Europie, przekł. Arkadiusz Bugaj, PIW, Warszawa 2012.
• Krafft Fritz, „Orbis (sphaera), circulus, via, iter, orbita“ – zur terminologischen Kennzeichnung des wesentlichsten Paradigmenwechsel in der Astronomie durch Johannes Kepler, „Beiträge zur Astronomiegeschichte“ 2011, nr 11, s. 25–99.
• Krawiec Adam, Ciekawość świata w średniowiecznej Polsce. Studium z dziejów geografii kreacyjnej, Wydawnictwo UAM, Poznań 2010.
• Krawiec Adam, Polska, Słowiańszczyzna, świat – problematyka geograficzna w Komentarzu Jana z Dąbrówki, w: Komentarz Jana z Dąbrówki do Kroniki biskupa Wincentego, red. A. Dąbrówka, M. Olszewski, IBL PAN, Warszawa 2015, s. 260–274.
• Krzywy Roman, Sztuka wyborów i dar inwencji. Studium o strukturze gatunkowej poematów Jana Kochanowskiego, IBL PAN, Warszawa 2008.
• Krzyżanowski Julian, Romans polski wieku XVI, wyd. 2, PIW, Warszawa 1967.
• Krzyżanowski Julian, Romans pseudohistoryczny w Polsce wieku XVI, Władysław Anczyc i S-ka, Kraków 1926.
• Kürbis Brygida, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza. Trzy świadectwa z XII wieku, w: Brygida Kürbis, Na progach historii II: O świadectwach do dziejów kultury Polski średniowiecznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2001, s. 221–241.
• Kürbis Brygida, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
• Kurdziałek Marian, Średniowieczne doktryny o człowieku jako mikrokosmosie, w: Marian Kurdziałek, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1996, s. 271–310.
• Le Goff Jacques, L’Occident médiéval et l’Ocean Indien: un horizon onirique, w: Mediterraneo e Oceano Indiano. Atti del VI Convegno internazionale di storia maritima, red. Manlio Cortelazzo, L. S. Olschki, Firenze 1970, s. 243–263.
• Lewis Clive Staples, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przekł. Witold Ostrowski, wyd. 2, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008.
• Lovejoy Arthur O., Wielki łańcuch bytu. Studium historii pewnej idei, przekł. A. Przybysławski, wyd. 2 poprawione, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009.
• Łuczyński Jarosław, Obraz ziem dzisiejszej Polski w geografii oraz kartografii antycznej i średniowiecznej, w: Stanisław Alexandrowicz, Jarosław Łuczyński, Radosław Skrycki, Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, DiG, Warszawa 2017, s. 28–49.
• Łuczyński Jarosław, Ziemie polskie i litewskie na mapach Mikołaja z Kuzy i jej wariantach, w: Stanisław Alexandrowicz, Jarosław Łuczyński, Radosław Skrycki, Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku, DiG, Warszawa 2017, s. 52–63.
• Maciej z Miechowa, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, przekł. Tadeusz Bieńkowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972.
• [Mateusz biskup krakowski], List Mateusza biskupa krakowskiego do św. Bernarda o nawracaniu Rusi, wyd. August Bielowski, Monumenta Poloniae Historica, t. 2, nakładem własnym, Lwów 1872, s. 15–16.
• Meier Christel, Grundzüge der mittelalterlichen Enzyklopädik. Zu Inhalten, Formen und Funktionen einer problematischen Gattung, w: Literatur und Laienbildung im Spätmittelalter und in der Reformationszeit. Symposion Wolfenbüttel 1981, red. Ludger Grenzmann, Karl Stackmann, J.B. Metzler, Stuttgart 1984, s. 467–500.
• Meyer Heinz, Bartholomäus Anglicus, De proprietatibus rerum. Selbstverständnis und Rezeption, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 1988, nr 117/4, s. 237–274.
• Okoń Jan, Kompendium – czy tylko wiedzy? Wstęp do typologii gatunku, w: Staropolskie kompendia wiedzy, red. Iwona M. Dacka-Górzyńska, Joanna Partyka, DiG, Warszawa 2009, s. 9–32.
• Olszewicz Bolesław, Geografia polska w okresie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce. Materiały sesji naukowej PAN, 25–30 października 1953 roku, t. 2: Historia nauki, cz. 2, red. Bogdan Suchodolski, PIW, Warszawa 1956, s. 324–360.
• Pelc Janusz, Barok – epoka przeciwieństw, Czytelnik, Warszawa 1993.
• Pelc Janusz, Europejskość literatury polskiej doby renesansu i baroku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, t. 37, s. 47–57.
• Pelc Janusz, Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
• Pomian Krzysztof, Zbieracze i osobliwości: Paryż–Wenecja XVI–XVIII wiek, przekł. Andrzej Pieńkos, PIW, Warszawa 1996.
• Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu: 1582–1584, oprac. Leszek Kukulski, PIW, Warszawa 1962.
• Russell Jeffrey Burton, Inventing the Flat Earth: Columbus and Modern Historians, Praeger, New York 1991.
• Scafi Alessandro, Mapping Paradise: a History of Heaven on Earth, British Library, London 2006.
• Schmitt Charles B., Aristotle and the Renaissance, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1983.
• Simek Rudolf, Erde und Kosmos im Mittelalter. Das Weltbild vor Kolumbus, C.H. Beck, München 1992.
• Simek Rudolf, Monster im Mittelalter. Die phantastische Welt der Wundervölker und Fabelwesen, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2015.
• Simek Rudolf, The shape of the earth in Middle Ages and medieval mappaemundi, w: The Hereford World Map. Medieval World Maps and Their Context, red. Paul D. A. Harvey, The British Library, London 2006, s. 293–303.
• Skarga Piotr, O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckiem i ruskiem od tej jedności odstąpieniu, wyd. 6, nakł. ks. Ludwika Bobra, Kraków 1885.
• Sokolski Jacek, Barokowa „physica curiosa" i koncepty księgi natury, w: Koncept w kulturze staropolskiej, red. L. Ślęk, A. Karpiński, W. Pawlak, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2005, s. 290–310.
• Solinus, C. Iulii Solini Collectanea rerum memorabiliarum, wyd. T. Mommsen, Weidmann, Berlin 1895.
• Sowa Jan, Fantomowe ciało króla: peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2011.
• Staszewski Józef, Polska i Bałtyk na mapie świata z Ebstorfu, „Zeszyty Geograficzne WSP w Gdańsku” 1962, nr 4, s. 190–236.
• Strickland Debra Higgs, Saracens, Demons, and Jews. Making Monsters in Medieval Art, Princeton University Press, Princeton–Oxford 2003.
• Strzelczyk Jerzy, „Opis krajów”. Nowe źródło do dziejów wieków średnich i chrystianizacji ludów nadbałtyckich, w: tenże, Średniowieczny obraz świata, PTPN, Poznań 2004, s. 206–216.
• Strzelczyk Jerzy, Klucz do poznania nieba. Z dziejów myśli racjonalistycznej w średniowieczu, Novus Orbis, Gdańsk 2003.
• Strzelczyk Jerzy, Król-kapłan Jan. Rzeczywistość i legenda, w: W poszukiwaniu królestwa kapłana Jana, wyb., wstęp i red. nauk. Jerzy Strzelczyk, Novus Orbis, Gdańsk 2006, s. V–LXXIX.
• Strzelczyk Jerzy, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, PIW, Warszawa 1992.
• Ślęczka Tomasz, Aleksander Macedoński w literaturze staropolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.
• Śnieżko Dariusz, „Kronika wszystkiego świata” Marcina Bielskiego. Pogranicze dyskursów, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1991.
• Śnieżko Dariusz, Swojskie i obce w kronice uniwersalnej (przykład Marcina Bielskiego), „Teksty Drugie” 2003, nr 1, s. 23–40.
• Tazbir Janusz, Rzeczpospolita szlachecka wobec wielkich odkryć, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
• Tazbir Janusz, Sarmaci o Abisynii: stereotypy i wiedza, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1997, nr 41, s. 89–110.
• Ulewicz Tadeusz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., wyd. 2, Collegium Columbinum, Kraków 2006.
• Wagner Bettina, Die „Epistola presbiteri Johannis“, lateinisch und deutsch. Überlieferung, Textgeschichte, Rezeption und Übertragungen im Mittelalter. Mit bisher unedierten Texten, De Gruyter, Tübingen 2000.
• Williams David, Deformed Discourse. The Function of the Monster in Mediaeval Thought and Literature, University of Exeter Press, Exeter 1996.
• Wright John Kirtland, The Geographical Lore of the Times of the Crusades, American Geographical Society, New York 1925.
• Wróblewski Romuald, Nowy Świat – Indie Zachodnie – Ameryka. Z dziejów kształtowania się polskiej nomenklatury geograficznej w dobie Renesansu, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1976, t. 21, s. 41–55.
• Zalewska-Lorkiewicz Katarzyna, Ilustrowane „mappae mundi” jako obraz świata. Średniowiecze i początek okresu nowożytnego, DiG, Warszawa 1997.
• Żołądź Dorota, Ideały edukacyjne doby staropolskiej: stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.53.02