Za murami klasztoru. Historiografia lubelskich karmelitanek bosych

• Authors: Anna Nowicka-Struska

Title variants

Za murami klasztoru. Historiografia lubelskich karmelitanek bosych

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Badanie piśmiennictwa zakonnic w jednorodnej przestrzeni miasta służy przywracaniu pamięci o kilku pokoleniach kobiet, które żyły w Lublinie, odkrywaniu ich aktywności intelektualnej, kultury literackiej, obyczajów i zainteresowań, kształtowania obrazu świata. Piśmiennictwo kobiet w epoce staropolskiej wciąż otwiera nowe możliwości poznawcze dla literaturoznawców, badaczy zajmujących się geopoetyką, zainteresowanych zagadnieniami pamięci zbiorowej, prywatności, obiegu teksów, tożsamości bohaterek i identyfikacji zbiorowej czy mentalności grupy. Pozostałe po karmelitankach egodokumenty są dobrym materiałem oglądu naukowego tej wyizolowanej grupy, a mikroskala badawcza pozostaje w obrębie antropologicznej orientacji historycznej. Lubelskie rękopisy, dokumenty i świadectwa aktywności intelektualnej sióstr uległy w XIX wieku całkowitemu rozproszeniu. Artykuł ten ma na celu scalenie wiedzy na temat odnalezionych tekstów karmelitanek lubelskich, określenia najważniejszych cech części dorobku zakonnic, wskazania autorek tekstów, Analizie poddano grupę pism „urzędowych”, (księga wizytacji klasztoru, listy - certaminy) oraz kroniki dwóch lubelskich klasztorów, z których pierwsza, klasztoru pw. Św. Józefa jest znacznych rozmiarów, druga, z kalsztoru pw. Niepokalanego Poczęcia, stanowi zaledwie wstępną część zaginionego najprawdopodobniej tekstu.. Wskazane zostały także inne formy piśmiennictwa klasztornego: żywoty, sylwiczne zbiory duchowościowe, modlitewniki osobiste, zbiór listów, adaptacje zbiorów emblematycznych. Najważniejszymi źródłami wiedzy o lubelskich karmelitankach były kroniki. Były one rodzajem domowej historiografii i miały charakter pośredni pomiędzy księgami zmarłych czy księgami obłóczyn, a regularnie prowadzoną narracją, przedstawiającą w porządku chronologicznym wydarzenia z życia grupy. Kronika pierwszego klasztoru obejmuje okres od 1624 do 1701 roku. Księga pisana była konsekwentnie przez kilka anonimowych kronikarek różniących się zainteresowaniami, sposobami precyzowania przekazu i umiejętnościami pisarskimi. Najprawdopodobniej pierwszą autorką kroniki (od 1625 roku) była Febronia od Jezusa. Naturalny przekaz ustny, oprócz osobistego doświadczenia piszącej był najważniejszym źródłem wiedzy o wydarzeniach w domu klasztornym. Ze względu na przyszłego odbiorcę kroniki i potrzebę uwiarygodnienia historiograficznego zostały dodane listy. W strukturze kroniki zostały zamieszczone także inne teksty i gatunki egzogenne. Szczególna uwagę zwracają jednowątkowe mikronarracje. Fragmenty te stanowią o nadzwyczajnej wartości literackiej kronik karmelitańskich. Ukazują ekspresję piszących kobiet, umiejętność w zakresie prowadzenia potoczystej narracji i transponowania przekazu oralnego na karty kroniki. Gawędowy ton zapisków kieruje uwagę w stronę pamiętnikarskich cech kroniki, a kulturoznawców ku kategorii prywatności, tożsamości i pamięci tej niewielkiej grupy odizolowanych w znacznym stopniu od świata kobiet. Kronikarki wielokrotnie sygnalizowały, jak istotną wartością jest dla konwentu tożsamość grupy. Konfrontacje my – oni, wewnątrz – zewnątrz (klasztoru), podkreślanie indywidualizmu i odmienności zakonu pokazują daleko idącą autoświadomość autorek. Potoczyste w narracji kroniki klasztorne, pozwalają spojrzeć na przeszłość grupy, wspólnoty jako na całość, ale też jako na przestrzeń działania konkretnych, ambitnych i mających wiele do powiedzenia kobiet. W rzeczywistości zakonu klauzurowego „rozgadane” historie karmelitanek wydają się rewersem obowiązującego milczenia zakonnego, przekorą wobec drewienek noszonych w ustach dla jego zachowania czy dzwonków służących do klasztornej komunikacji, które miały zastępować zbędne i uznane za grzeszne słowa.

EN

The research on the written works of nuns in homogeneous city space allows to restore the memory of a few generations of women who lived in Lublin, discover their intellectual activity, their literary culture, customs, interests, and their word view. The ego-documents left by the Carmelite Nuns are good materials for the scientific prospect of this isolated group of women and the research microscale remains in the circle of anthropological historical orientation. The Lublin manuscripts, documents and the evidence of intellectual activity of the nuns were completely dispersed in the 19th century. The aim of the article is to merge the knowledge about the discovered texts of Lublin Carmelite Nuns, determine the main features of the texts and name their authors. In my work I have examined a group of “official” papers (a convent visitation book, letters – certamen) and the chronicles of two Lublin monasteries. The first chronicle of the St. Joseph’s Monastery is vast, while the second one from the Immaculate Conception Monastery is only an introductive part of the lost text. The article also enumerates other types of convent writing, such as silva rerum spiritual texts, personal prayer books, the compilation of letters, the adaptations of emblematic collections. The main source of information on Lublin Carmelite Sisters were chronicles. The chronicles were a type of domestic historiography, joining the form of the books of the dead or the vesture books, and a narrative presenting the events from nuns’ lives in chronological order. The chronicle of the first monastery was written from the year 1624 to 1701. The book was written consistently by a few anonymous nuns who differed from each other in terms of their interests, writing skills and ways of outlining the information. The first author of the chronicle (from 1625) was presumably sister Febronia of Jesus. Natural oral tradition, a part from personal experience of the author was the most important source of knowledge about the monastic life. In view of a future reader and in order to make the text historiographical and reliable the authors added letters. The chronicle contains also other texts and exogenic genres. Worth mentioning are one-plot micro narrations which highlight extraordinary literary value of the Carmelites’ chronicles. The micro narrations show the expression of female authors, their ability to present vibrant and fluent narration, and to transfer oral tradition into the chronicle. A tale character of the notes points to the diary features of the text and guides culture researchers to a category of privacy, identity and memory of a small group of women to a significant degree isolated from the outside world. The chroniclers frequently indicated how crucial for the convent was the identity of a group. The opposition “we – they”, “inside – outside (the monastery)”, emphasizing individualism and otherness of the convent, show the far-reaching self-consciousness of the authors.

Keywords

PL

historiografia; zakony; literatura; barok; mentalność; kobiety; egodokument; tożsamość; Lublin; miasto; karmelitanki bose; kronika; rękopisy; duchowość; klasztory; historiografia; zakony; literatura; barok; mentalność; kobiety; egodokument; tożsamość; Lublin; miasto; karmelitanki bose; kronika; rękopisy; duchowość; klasztory

EN

historiography; convents; literature; Baroque; mentality; women; ego-documents; identity; Lublin; city; Discalced Carmelite Nuns; chronicle; manuscripts; spirituality; monasteries

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2019
• Volume: 53
• Issue: 2
• Pages: 79-116

Dates

published

2019-06-27

Contributors

author

Anna Nowicka-Struska

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Filologii Polskiej, Zakład Badań Teatralnych i Literatury Staropolskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 4A, 20-033 Lublin

• https://orcid.org/0000-0002-5412-3925

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Publiczne Potockich, Warszawa: Archiwum Publiczne Potockich rkps. 57.
• Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych, Kraków: rkps AP 104.
• Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych, Kraków: rkps AP 246.
• Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych, Kraków: rkps AKBW 22.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków, Archiwum: Certamina klasztoru Niepokalanego Poczęcia, sygn. 46.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków, Archiwum: Certamina klasztoru św. Józefa., sygn. 44.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 164: O zwyczajach naszych i niektóre ceremonije domowe.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 253: Księgi, w których są krótko opisane żywoty.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 255: Księga fundacyj klasztorów karmelitanek bosych Prowincyjej Polskiej Ducha Świętego.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 70: Rozporządzenie dnia albo praktyka codzienna tak dla nowicyj jako też nowoprofes, karmelitankom bosym wypisane.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 167: Sporządzenie dnia dla nowicyj.
• Biblioteka Karmelitanek Bosych, Kraków. Rękopisy: rkps 268: Zebranie zwyczajów od WW MM naszych fundatorek i pierwszych matek świątobliwością sławnych konwentu św. Marcina podane i dotąd chwalebnie zachowane, aby były napotym bez uszczerbku trwające… spisane roku 1729.
• Biblioteka PAU i PAN, Kraków: rkps 1731.
• Biblioteka PAU i PAN, Kraków: rkps 2337 II.
• Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk: rkps 130
• Biblioteka Wyższego Seminarium Diecezjalnego w Lublinie: rkps 455,
• Biblioteka Wyższego Seminarium Diecezjalnego w Lublinie: rkps 457.
• Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im, W. Stefanyka: rkps CTI118348: Pragnienia dusze pobożnej.
• Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych. Kraków. Klasztor św. Marcina, wyd. Rafał Kalinowski, druk „Czasu”, Kraków 1904.
• Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych. Warszawa, wyd. Rafał Kalinowski, druk „Czasu”, Kraków 1902.
• Klasztory karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi. Ich początek i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych. Wilno, wyd. Rafał Kalinowski, druk „Czasu”, Kraków 1900.
• Klasztory Karmelitanek bosych w Polsce, na Litwie i Rusi: ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku: rzecz osnuta na kronikach klasztornych. Lwów – Warszawa, wyd. Rafał Kalinowski, druk „Czasu”, Kraków 1901.
• Kronika benedyktynek chełmińskich, wyd. Władysław Szołdrski, „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej” 1937, s. 509–529.
• Kronika bernardynek lubelskich 1618–1885, oprac. Anna Szylar, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2010.
• Kronika fundacyjna klasztoru mniszek zakonu kaznodziejskiego na Gródku w Krakowie (1620–1639), wstęp i oprac. Anna Markiewicz, Wydawnictwo Esprit S.C., Kraków 2007.
• Kronika klasztorna sióstr norbertanek w Imbramowicach 1703–1741, wyd. Włodzimierz Bielak, Waldemar Żurek, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2016.
• Kronika klasztoru karmelitanek bosych pw. św. Józefa w Lublinie, oprac. Czesław Gil, Wydawnictwo Flos Carmeli, Poznań 2012.
• Kronika klasztoru karmelitów bosych w Warszawie, wstęp, przekł., oprac. Czesław Gil, „Karmelitańskie Studia i Materiały Historyczne” 2009, t. 2, s. 143–377.
• Kronika pierwsza (metryka), wyd. Małgorzata Borkowska, w: Karol Górski, Małgorzata Borkowska, Historiografia zakonna a wzorce świętości w XVII wieku, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1984, s. 278–360.
• Kronika poznańskich Karmelitów Bosych, oprac. Piotr Neumann, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2001.
• Metryka brygidek lubelskich, oprac. Jarosław Rom Kronika fundacyjna klasztoru mniszek an Marczewski, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2011.
• Reguła i konstytucyje zakonnic karmelitanek bosych Zakonu Naświętszej Panny Maryjej z Góry Karmelu, z włoskiego na polski przetłumaczone, druk Andrzej Piotrkowczyk, Kraków 1635.
• Żywot matki Barbary od Najświętszego Sakramentu (Zadzikowej), karmelitanki bosej 1609–1670, oprac. Czesław Gil, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2013.
• Borek Piotr., Funkcje listów w barokowych diariuszach i pamiętnikach, w: Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. 1. Stulecie XV–XVII), red. Piotr Borek, Marceli Olma, Kraków 2011, s. 279–294.
• Borek Piotr, O polskim pamiętnikarstwie doby baroku, w: Z dziejów staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia, red. Piotr Borek, Collegium Columbinum, Kraków 2012, s. 31–52.
• Borkowska Małgorzata, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, Wydawnictwo DIG, Warszawa 2005.
• Borkowska Małgorzata, Panny siostry w świecie sarmackim, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
• Borkowska Małgorzata, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996.
• Darnton Robert, Wielka masakra kotów i inne epizody francuskiej historii kulturowej, przekł. Dorota Guzowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
• Gil Czesław, Słownik polskich karmelitanek bosych 1612–1914, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1999.
• Gil Czesław, Życie codzienne karmelitanek bosych w Polsce w XVII i XVIII wieku, Wydawnictwo OO. Karmelitów Bosych, Kraków 1997.
• Gwioździk Jolanta, Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015.
• Gwioździk Jolanta, Piśmiennictwo pragmatyczne w klasztorach żeńskich w XVII–XVIII wieku: zarys problematyki, w: Piśmiennictwo pragmatyczne w Polsce do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. Jan Gancewski, Andrzej Wałkowski, Pracownia Wydawnicza EISet, Olsztyn 2006, s. 43–59.
• Krzywy Roman, Funkcje komunikacyjne staropolskiego pamiętnika. Na przykładzie zapisków moskiewskich Stanisława Niemojewskiego, w: Z dziejów staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia, red. Piotr Borek, Collegium Columbinum, Kraków 2012, s. 125–140.
• Nowicka-Struska Anna, „Strzały serdeczne z Pisma świętego i ojców świętych zrobione, a od dusze nabożnej ku niebu wypuszczone”. Siedemnastowieczna adaptacja „Pia desideria” Hermana Hugona z rękopisu lubelskich karmelitanek bosych klasztoru Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, „Terminus” 2016, t. 18, nr 2(39), s. 131–159.
• Nowicka-Struska Anna, Dom i świat. Prywatność domu klasztornego w świetle kroniki karmelitanek bosych klasztoru św. Józefa w Lublinie i tekstów regulujących ich życie w Karmelu, w: Sarmackie theatrum, t. 7, W kręgu rodziny i prywatności, red. Mariola Jarczykowa, Renata Ryba, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, s. 187–208.
• Nowicka-Struska Anna, Duchowość i piśmiennictwo karmelitańskie w Polsce XVII i XVIII wieku, w: Drogi duchowe katolicyzmu polskiego XVII wieku. Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, t. 7, red. Alina Nowicka-Jeżowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 344–393.
• Nowicka-Struska Anna, Listy w kręgu kulturowym karmelitanek bosych w XVII i XVIII wieku. Ze studiów nad rękopisami z Biblioteki Karmelitanek Bosych, w: Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, t. 5: Stulecia XVI–XIX. Nowa perspektywa historycznoliteracka, red. Marceli Olma, Piotr Borek, Collegium Columbinum, Kraków 2015, s. 193–214.
• Nowicka-Struska Anna, Opowieści szeptane. O bliskości kobiet na podstawie żywotopisarstwa lubelskich karmelitanek bosych, w: Sława z dowcipu sama wiecznie stoi... Prace ofiarowane Pani Profesor Alinie Nowickiej-Jeżowej z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej, red. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Wiesław Pawlak, Lublin 2018, s. 213–229.
• Partyka Joanna, Żona wyćwiczona. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII wieku, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2004.
• Pavlouskaya Hanna Grodzieńskie kroniki klasztorne XVII i XVIII wieku. Formy gatunkowe i aspekty komunikacyjne, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/400/PAULOUSKAYA%20DOKTORAT.pdf?sequence=1; [dostęp: 12.05 2018].
• Pawłowska Hanna., Zainteresowanie życiem publicznym w kronikach grodzieńskich z XVII–XVIII wieku – zarys problematyki, „Barok” 2011, nr 1, s. 83–93.
• Popławska Halina, Kultura literacka karmelitanek bosych (XVII–XVIII wiek), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006.
• Przyklenk Joanna, Staropolska kronika jako gatunek mowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009.
• Roszak Stanisław, Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenia rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczpospolitej XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2004.
• Roszak Stanisław, Egodokumenty epoki nowożytnej w perspektywie europejskiej, w: Z dziejów staropolskiego pamiętnikarstwa. Przekroje i zbliżenia, red. Piotr Borek, Collegium Columbinum, Kraków 2012, s. 15–30.
• Targosz Karolina, Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII wieku o swoich zakonach i swoich czasach, Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2002.
• Wanat Józef Benignus., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Wydawnictwo OO. Karmelitów Bosych, Kraków 1979.
• Zemon-Davis Natalie, Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorysy, przekł. Bartosz Hlebowicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.53.04