Postaci kobiece w sztukach jezuickich od połowy XVIII wieku – na wybranych przykładach

• Authors: Małgorzata Mieszek

Title variants

Postaci kobiece w sztukach jezuickich od połowy XVIII wieku – na wybranych przykładach

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł omawia wybrane sztuki jezuickie z połowy XVIII w., w których występują postaci kobiece, wbrew przyjętym pod koniec XVI w. regułom (Ratio studiorum). Analiza utworów poprzedzona została rozważaniami teoretycznymi na temat stosunku jezuitów do ról kobiecych. Przypomniano wypowiedzi teoretyczne o charakterze polemicznym, wstępy dramaturgów do tragedii, w których uzasadniali oni brak postaci kobiecych. Analiza pokazała, że bohaterkami sztuk kolegiackich mogły być alegorie, personifikacje czy postaci mitologiczne. Ich działania stanowiły najczęściej symboliczny komentarz do akcji głównej dramatów. Prześledzono też zabiegi autorów tłumaczących obcojęzyczne dramaty na język polski, mające na celu dostosowanie pierwowzorów do wymogów scen kolegiackich. Znaczną część artykułu wypełnia analiza kilku tekstów, w których pojawiły się role żeńskie. Ukazano celowe zabiegi dramaturgów polegających na uwznioślaniu postaci kobiecych oraz konstruowaniu ich w oparciu o schematy znane z ról męskich.

EN

The article discusses selected Jesuit plays from the mid-18th century, in which there are female figures, contrary to the rules adopted at the end of the 16th century (Ratio studiorum). The analysis of the works was preceded by theoretical considerations on the attitude of the Jesuits to women’s roles. Polemical theoretical statements and the introduction of playwrights to the tragedies in which they justified the lack of female figures were reminded. The analysis showed that the heroines of collegiate art could be allegories, personifications or mythological figures. Their actions were most often a symbolic commentary on the main action of the dramas. The efforts of authors translating foreign-language dramas into Polish, aimed at adapting the original to the requirements of collegiate scenes, were also analysed. A significant part of the article consists of an analysis of several texts in which female roles appeared. Intentional dramaturgy has been presented, consisting of elevating female figures and constructing them on the basis of models known from male roles.

Keywords

PL

Dramat jezuicki XVIII w.; literatura staropolska; postacie kobiece w dramacie; Dramat jezuicki XVIII w.; literatura staropolska; postacie kobiece w dramacie

EN

Jesuit Drama 18 c.; Old-Polish literature; female figures in drama

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2019
• Volume: 53
• Issue: 2
• Pages: 287-315

Dates

published

2019-06-27

Contributors

author

Małgorzata Mieszek

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Dawnej i Nauk Pomocniczych, Pomorska 171/173, 90-236 Łódź

• https://orcid.org/0000-0002-0737-6233

References

• Abel, tragedia, [Druk. J. K. M. Coll. S.I.?], [Lublin?] 1754.
• Abramowska Janina, Alegoreza i alegoria w dawnej kulturze literackiej, w: Janina Abramowska, Powtórzenia i wybory. Studia z tematologii i poetyki historycznej, Wyd. Rebis, Poznań 1995.
• Abramowska Janina, Ład i Fortuna. O tragedii renesansowej w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
• Agapitus męczennik, [Druk. Coll. S.I], [Warszawa] 1762.
• Arlekin dziki Amerykanin, komedia z francuskiego tłumaczona, [Druk. Coll. S.I.?, Wilno? ok. 1760].
• Balet bożka trunków Bachusa wesoły początek, smutny zaś koniec mający, [Druk. Coll. S.I.], Wilno 1754, przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu. Wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 247–251.
• Balet w osobie Oresta karę bogów na ludzi sprowadzoną wyrażający, [Druk. Coll. S.I., Wilno 1754].
• Balet wiek ludzki w czterech częściach zamknięty, wiosną młody, latem śrzedni, jesienią podeszły, zimą szędziwy wiek wyrażający, [Druk. Coll. S.I., Wilno 1761], przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu. Wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 363–388.
• Bielski Jan, Apoloniusz, Chrystusów rycerz, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Poznań 1755.
• Bielski Jan, Tytus Japończyk, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Poznań 1748.
• Bielski Jan, Zeyfadyn, król Ormuzu, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. S.I., Kalisz 1747.
• Bieńkowski Tadeusz, Motywy antyczne i ich funkcja w jezuickim dramacie szkolnym w Polsce, „Meander” 1961, nr 3, s. 149–165.
• Bieńkowski Tadeusz, Na przełomie epok: edukacja na ziemiach polskich w latach 1720–1740, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1996, t. 37, s. 51–67.
• Bohomolec Franciszek, Paryżanin polski, w: Franciszek Bohomolec, Komedyje, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1773, s. 225–308.
• Bohomolec Franciszek, Przedmowa, w: Franciszek Bohomolec, Komedie, t. 1, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1772, k. A–A[3v].
• Bohomolec Franciszek, Rada skuteczna, w: Franciszek Bohomolec, Komedie, t. 3, Druk. J. K. M. i Rzpl. Coll. S.I., Warszawa 1773, s. 367–441.
• Borowski Franciszek, Dobra żona Zenobija, w: Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. Julian Lewański, t. 6, PIW, Warszawa 1963, s. 593–650.
• Borowski Franciszek, Sennacheryb, wyst. Winnica XVIII w.
• Borowski Franciszek, Temistokles, tragedia, rkps. Archiwum Prowincji Małopolskiej TJ Kraków, sygn. 443, s. 39–76.
• Brodnicki Mariusz, Hermeneutyczny model pijarskiego teatru szkolnego w koncepcji Stanisława Konarskiego na przykładzie tragedii „Otto” Corneille’a, „Rocznik Gdański” 2005 , t. 65, z. 1/2, s. 137–149.
• Caussin Nicolas, Tragoediae sacrae, Apud Sebastianum Chappelet, Parisiis 1620.
• Cellotius Ludwik, S. Adrianus Martyr, Antverpiae 1634.
• Corneille Pierre, Polieukt męczennik, tragedyja chrześcijańska, [Druk. Coll. Schol. Piarum], Warszawa 1751.
• Dąbrowski Roman, „Otto” Stanisława Konarskiego a „Otton” Pierre’a Corneille’a, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historycznoliterackie” 2002–2003, z. 97–98, s. 7–21.
• Dramat staropolski od początku do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 1: Teksty dramatyczne drukiem wydane do r. 1765, oprac. Władysław Korotaj, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965; t. 2: Programy drukiem wydane do r. 1765, cz. 1: Programy teatru jezuickiego, oprac. Władysław Korotaj, Jadwiga Szwedowska, Magdalena Szymańska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976; t. 3: Przekazy rękopiśmienne dramatu staropolskiego, oprac. Julian Lewański, Andrzej Kruczyński, maszynopis przechowywany w bibliotece IBL w Warszawie.
• [Filipecki Józef], Seila, wyrażenie Mesyjasza, ludzkiego narodu Zbawiciela, Druk. Coll. S.I., Sandomierz 1754 (wyst. Przemyśl 1754).
• Foecunda tyrannis patris caede unius filii alterum Christo generantis, [Druk. Akad. S.I., Wilno 1743].
• Grabowski Tadeusz, Ze studiów nad teatrem jezuickim we Francji i w Polsce w wiekach XVI–XVIII, Wydawnictwo PTPN, Poznań 1963.
• Grzebień Ludwik SJ, Czy Stanisław Konarski SP był natchnieniem dla jezuitów w reformie szkolnictwa XVIII wieku?, „Analecta” 2001, z. 2, s. 53–66.
• Judkowiak Barbara, Klasycyzm w dramacie polskim XVI–XVIII wieku, w: Klasycyzm. Estetyka – doktryna literacka – antropologia, red. Katarzyna Meller, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009.
• Judkowiak Barbara, Poznańska szkoła jezuicka nowego dramatopisania w połowie XVIII wieku, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 4, s. 127–147.
• Judkowiak Barbara, Teatr i dramat jezuitów, „Kronika Miasta Poznania” 2000, nr 3, s. 22–42.
• Judkowiak Barbara, Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Wydawnictwo Nauk. Uniwersytety im. A. Mickiewicza, Poznań 2007.
• Kadulska Irena, Komedia w polskim teatrze jezuickim XVIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993.
• Kadulska Irena, Miejsce Franciszka Bohomolca w osiągnięciach teatru jezuickiego, w: Jezuici a kultura polska: materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. Ludwik Grzebień, Stanisław Obirek, Wydawnictwo WAM, Kraków 1993, s. 113–120.
• Kadulska Irena, Publiczność szkolnego teatru jezuickiego w XVIII wieku. W kręgu reguł, norm i praktyki, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. Hanna Dziechcińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź 1985, s. 95–116.
• Kadulska Irena, Ze studiów nad dramatem jezuickim wczesnego oświecenia (1746–1765), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
• Klimowicz Mieczysław, Oświecenie, wyd. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
• Konarski Stanisław, Przemowa do czytelnika, w: tenże, Otto, tragedyja, [Druk J. K. M. Rzpl. Coll Schol. Piarum], Warszawa [1744].
• Kostkiewiczowa Teresa, Przedmowa jako wypowiedź krytycznoliteracka, w: Krytyka literacka w Polsce w XVI i XVII wieku oraz w epoce oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, s. 190–221.
• Kozłowska Wiktoria, „Otto” Corneille’a w adaptacji Konarskiego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Historycznoliterackie” 8–9: „Studia nad Oświeceniem” 1985, s. 5–19.
• Ludwik tragedia, [Druk. Coll. S.I.], Lublin 1747.
• Metastasio Pietro, Il Ciro riconosciuto, dramma per musica, [Druk. Coll. Schol. Piarum], Warszawa 1762.
• Męciński Wojciech, Drama o powołaniu św. Alojzego do zakonu SJ, Druk. J. K. M. Soc. Iesu, Sandomierz 1754.
• Mieszek Małgorzata, „Od miękkich niewieścich afektów daleki umysł”, czyli Jan Bielski wobec Stanisława Konarskiego, w: Piśmiennictwo zakonne w dobie staropolskiej, red. Michał Kuran, Katarzyna Kaczor-Scheitler, współpraca Dawid Szymczak, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, ser. Analecta Literackie i Językowe, t. 2, s. 308–315.
• Mieszek Małgorzata, Dramaturgia Jana Bielskiego na tle przemian w teatrze jezuickim w XVIII wieku, „Pamiętnik Literacki” 2013, z. 3, s. 119–143.
• Miszalska Jadwiga, Strategie polskich tłumaczy włoskich librett w XVIII wieku, „Między Oryginałem a Przekładem” 2013, t. 22, s. 11–26.
• Mokronowski Wojciech, Śmierć Cezara, w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 266–267.
• Moykowski Kazimierz, Izaak, tragedia, [Druk. Coll. S.I.], Warszawa 1763.
• Ocieczek Renarda, O przedmowach w polskich książkach barokowych, w: Przedmowa w książce dawnej i współczesnej, red. Renarda Ocieczek i Renata Ryba, Wydawnictwo Gnome, Katowice 2002, s. 102–116.
• Okoń Jan, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970.
• Okoń Jan, Maryja na scenie i w procesjach, w: tenże, Wychowanie do społeczeństwa w teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Collegium Columbinum, Kraków 2018, s. 255–263.
• Okoń Jan, Wiedza nagrodzona – w szkole i na scenie, w: Jan Okoń, Wychowanie do społeczeństwa w teatrach szkolnych jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Collegium Columbinum, Kraków 2018, s. 349–355.
• Palaestra Christiana fortiter agendi constanter patiendi ludus seu tragoedia Celsus, [Druk. Coll. S.I.], Warszawa 1749.
• Pawłowiczowa Janina, Teatr i krytyka, w: Teatr Narodowy 1765–1794, red. Jan Kott, PIW, Warszawa 1967, s. 69–330.
• Pelc Janusz, Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Universitas, Kraków 2002.
• Polieukt męczennik, tragedyja chrześcijańska, Warszawa 1751.
• Poplatek Jan, Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1957.
• Pruszyński Franciszek, Tymoklia, tragedia, Druk. J. K. M. Coll. Soc. Jesu, Lublin 1751.
• Reczek Stefan, O nazwiskach bohaterów komedii polskiej XVIII wieku, „Pamiętnik Literacki” 1953, z. 3–4, s. 217–237.
• Reglińskiej-Jemioł Anna, Formy taneczne w polskim teatrze jezuickim XVIII wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012.
• Sadowski Stanisław, Peomer król messeński, Druk. J. K. M. Coll. Soc. Jesu, Lublin 1751.
• Strusiński Michał, Cyrus poznany, Druk. Mitzlerowska, Warszawa 1762.
• Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997.
• Tityrus cum sociis bucolica tristia, [Druk. Coll. S.I.], Kalisz 1746.
• Ugoda Choleryka z Flegmatykiem, Melancholika z Wesołkiem, komedia, [Druk. Akad. S.I.], Wilno 1754.
• Wieśniak, komedia, [Druk. Akad. S.I.], Wilno 1754.
• Żułkiewski Karol, Święty Alojzy albo Ludwik Gonzaga, wyst. Gdańsk 1770, przedr. w: Teatr jezuicki XVIII i XIX wieku w Polsce. Z antologią dramatu, wstęp i oprac. Irena Kadulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 409–422.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.53.12