Początki polskiej literatury łagrowej. Wprowadzenie do lektury „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza

• Authors: Arkadiusz Morawiec

Title variants

EN

The beginnings of Polish literature of Soviet concentration camps: Introduction to reading Mieczysław Lenardowicz’s “memoirs from Solovki”

Abstracts

EN

This article is an introduction to the reading of Mieczysław Lenardowicz’s “memoirs from Solovki”, published twice in 1930 as Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek [On the islands of torture and death: memoirs from Solovki] and Pamiętnik z Sołówek [Memoirs from Solovki]. This is probably the first work of Polish literature of Soviet concentration camps, or more broadly, Polish concentration camp literature. The article outlines the historical and literary context of Lenardowicz’s “memoirs”: the genesis of the Bolshevik and Soviet concentration camps, and the Solovki Special Purpose Camp in particular, and points to the most important early testimonies about Soviet camps (mainly Solovki), including texts published in Poland and the General Government until 1945. These include, apart from Lenardowicz’s work, foreign-language testimonies (Russian, Ukrainian, German) and their Polish translations, the memoirs of Franciszak Alachnowicz, a Byelorussian, written in Polish, and texts written in Polish by Poles: press articles, reports, and essays that deal with Solovki in a more or less direct manner.

PL

Artykuł stanowi wprowadzenie do lektury „pamiętnika z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, opublikowanego dwukrotnie w 1930 roku jako Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek (Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy) i Pamiętnik z Sołówek (Towarzystwo Wydawnicze „Rój”). Utwór ten jest prawdopodobnie pierwszym dziełem polskiej literatury łagrowej i, szerzej, obozowej. W artykule zarysowano kontekst historyczny i historycznoliteracki utworu Lenardowicza: genezę bolszewickich i sowieckich obozów koncentracyjnych, a w szczególności Sołowieckiego Obozu Specjalnego Przeznaczenia, oraz wskazano najważniejsze wczesne świadectwa dotyczące sowieckich obozów koncentracyjnych (głównie Sołowek), w tym teksty opublikowane w Polsce i w Generalnym Gubernatorstwie do 1945 roku. Są wśród nich, obok utworu Lenardowicza, świadectwa obcojęzyczne (rosyjskie, ukraińskie, niemieckie) i ich przekłady, napisane po polsku wspomnienia Białorusina Franciszka Alachnowicza oraz teksty napisane po polsku przez Polaków: artykuły prasowe, reportaże, eseje – traktujące o Sołowkach w sposób mniej lub bardziej bezpośredni.

Keywords

PL

literatura polska; literatura łagrowa; sowieckie obozy koncentracyjne; Sołowiecki Obóz Specjalnego Przeznaczenia

EN

Polish literature; literature of Soviet concentration camps; Soviet concentration camps; Solovki special camp

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2022
• Volume: 64
• Issue: 1
• Pages: 195-227

Dates

published

2022

Contributors

author

Arkadiusz Morawiec

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Zakład Literatury Polskiej XX i XXI wieku, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź

• https://orcid.org/0000000164241194

References

• Alachnowicz Franciszak, U kapciuroch HPU, Drukarnia I. Bajeuskaha, Wilno 1937.
• Applebaum Anne, Gułag, przekł. Jakub Urbański, Świat Książki, Warszawa 2013.
• Archiwum Ośrodka „Karta”, Kolekcja Stowarzyszenia „Memoriał”, Materiały na temat obozów sołowieckich, sygn. PL-1001-AW-M-I-11.
• Belomor. An Account of the Construction of the New Canal Between the White Sea and the Baltic Sea, red. Maxim Gorky, L[eopold] Averbakh, S[emen] G. Firin, przekł. Amabel Williams-Ellis, H. Smith and R. Haas, New York 1935.
• [B. nazw. aut.], Biełyje o Sołowkach, „Nowyje Sołowki” 1926, nr 13, s. 1.
• Biezsonow Ju[rij] D., Dwadcat’ szest’ tiuriem i pobieg s Sołowkow, Imprimerie de Navarre, Paris 1928.
• Bezsonov Youri, Mes vingt-six prisons et mon évasion de Solovki, przekł. E. Semenoff, Payot, Paris 1928.
• Bezsonov Youri, My Twenty-Six Prisons and My Escape from Solovetski, [b. nazw. tł.], Jonathan Cape, London 1929.
• Bolecki Włodzimierz, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Universitas, Kraków 2007.
• Brodskij Jurij, Sołowki. Łabirint prieobrażenij, Nowaja gazieta, Moskwa 2017.
• Bułhakow Michaił, Mistrz i Małgorzata, przekł. Irena Lewandowska i Witold Dąbrowski, Muza, Warszawa 2007.
• Całka Małgorzata, Z badań nad literaturą łagrową w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum”, [t.] 10 (2001), s. 137–153.
• Ciesielski Stanisław, GUŁag. Radzieckie obozy koncentracyjne 1918–1953, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.
• Czaplejewicz Eugeniusz, Polska literatura łagrowa, PWN, Warszawa 1992.
• Diembowska Anna, Polaki na Sołowieckich ostrowach, „Gazeta Petersburska” 2011, nr 2, s. 11–13.
• Drozd Katarzyna, Białoruska literatura łagrowa, Katedra Białorutenistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006.
• Duguet Raymond, Une bagne en Russie rouge. Solovki, l’île de la faim, des supplices, de la mort, przedm. Jules Claine, Jules Tallandier, Paris 1927.
• Głubokowskij Boris, 49. Matieriały i wpieczatlenija, Biuro pieczati USŁON, Sołowki 1926.
• Głubokowskij Boris, Sołowki, ostrow pytok i smierti. Biełaja pieczat’ o Sołowkach, „Nowyje Sołowki” 1926, nr 13, s. 3–4.
• Goetel Ferdynand, Wypowiedź w ankiecie Pisarze polscy a Rosja sowiecka. Literatura sowiecka – eksperyment komunistyczny – zbliżenie polsko-rosyjskie, „Wiadomości Literackie” 1933, nr 44, s. 3.
• Gor’kij M[aksim], Sołowki, „Naszy dostiżenija” 1929, nr 5, s. 25–36, nr 6, s. 3–22.
• Gullotta Andrea, The „Cultural Village” of the Solovki Prison Camp: A Case of Alternative Culture, „Studies in Slavic Cultures”, nr 9 (2010), s. 9–25.
• Gullotta Andrea, Intellectual Life and Literature at Solovki 1923–1930. The Paris of the Northern Concentration Camps, Legend, Cambridge 2018.
• Heller Michał, Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka, przekł. Michał Kaniowski [właśc. Jerzy Pomianowski], Instytut Literacki, Paris 1974.
• Inny świat w literaturze narodów. Konteksty, życiorysy, interpretacje, red. Justyna Pyzia i Józef M. Ruszar, Instytut Literatury, Kraków 2020.
• Iwanow Mikołaj, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Iwanowa G[alina] M., Istorija GUŁAGa 1918–1958. Socyalno-ekonomiczeskij i politiko-prawowoj aspiekt, Nauka, Moskwa 2006.
• Iz postanowlenija Politbiuro CK WKP(b) „Ob ispolzowanii truda ugołowno-zakluczennych”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 62.
• Jakobson Michael, Origins of the Gulag. The Soviet Prison Camp System 1917–1934, The University Press of Kentucky, Lexington 1993.
• Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Pekło na zemli (w Usewłoni OHPU ta wtecza zwidtil), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
• Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Szlachamy na Sołowky (iz zapysok zasłancia), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
• Jurczenko Witalij [właśc. Karaś-Hałynśkyj Jurij], Zi sołowećkoho pekła na wolu (zapysky wtikacza), Czerwona kałyna, Lwów 1931.
• Kabardyjsko-bałkarskie kanał imieni Stalina. Istorija stroitielstwa, red. M[aksim] Gor’kij, L[eopold] L. Awierbach, S[iemien] G. Firin, Istorija fabrik i zawodow, Moskwa 1934.
• „Kak sobaka: wsie ponimaju, a mołczu”. Iz razrozniennych zapisiej M. Gor’kogo, opublikowała M.M. Bogojawlenskaja, „Litieraturnaja gazieta” 1994, nr z 3 sierpnia, s. 6.
• Kaplan Hélène, The Bibliography of the Gulag Today, [w:] Reflections on The Gulag. With a Documentary Appendix on the Italian Victims of Repression in the USSR, red. Elena Dundovich, Francesca Gori i Emanuela Guercetti, Feltrinelli, Milano 2003, s. 225–246.
• Kiemicki [właśc. Swiesznikow] Władimir, Pieśń o powrocie, przekł. Waldemar Gajewski, [w:] Lichaczow Dmitrij, Wspomnienia, przekł. Bogusław Żyłko, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Wydawnictwo Akademickie „Sedno”, Warszawa 2016, s. 299–301.
• Kiemieckij [właśc. Swiesznikow] Władimir, Piesn’ o wozwraszczenii, „Sołowieckije Ostrowa” 1930, nr 5, s. 1.
• Kisielew-Gromow N[ikołaj] I., Łagieri smierti w SSSR. Wielikaja bratskaja mogiła żertw kommunisticzeskogo tierrora, Knigoizdatielstwo N.P. Malinowskogo, Shanghai 1936.
• Kisieliow-Gromow Nikołaj, Obozy śmierci w ZSRR. Wielka masowa mogiła ofiar komunistycznego terroru, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 207–409.
• Klingier A[leksandr], Sołowieckaja katorga (zapiski bieżawszego), „Archiw russkoj riewolucyi”, t. 19 (1228), s. 157–211.
• [Klug Kajetan], Die grösste Sklaverei der Weltgeschichte. Tatsachenbericht aus dem Strafgebieten der GPU, napisał Kajetan Klug, oprac. Karl Neuscheler, Zentralverlad der NSDAP Franz Eher, Berlin 1942.
• [Klug Kajetan], Największe niewolnictwo w historii świata. Sprawozdanie z rzeczywistych przeżyć w obozach karnych GPU, napisał Kajetan Klug, oprac. Karl Neuscheler, Glob, Warszawa 1943.
• Knyt Agnieszka, Od redaktora, [w:] Sołoniewicz Iwan, Rosja w łagrze, przekł. Stanisław Dębicki, weryfikacja i uzup. przekł., red. Agnieszka Knyt, Ośrodek „Karta”, Warszawa 2007, s. 499–526.
• Lenardowicz Mieczysław, Na wyspach tortur i śmierci. Pamiętnik z Sołówek, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1930.
• Lenartowicz M. [właśc. Lenardowicz Mieczysław], Pamiętnik z Sołówek, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, Warszawa [1930].
• Lenin W[ładimir] I., Tielegramma Pienzienskomu gubispołkomu, [w:] Lenin W[ładimir] I., Połnoje sobranije soczinienij, t. 50, Izdatielstwo politiczeskoj litieratury, Moskwa 1970, s. 143–144.
• Lichaczew D[mitrij] S., Wospominanija, Logos, Sankt-Pietierburg 1995.
• Lichaczow Dmitrij, Wspomnienia, przekł. Bogusław Żyłko, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Wydawnictwo Akademickie „Sedno”, Warszawa 2016.
• Mackiewicz Stanisław, Myśl w obcęgach. Studia nad psychologią społeczeństwa Sowietów, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1931.
• Malsagoff S[ozerko] A., An Island Hell. A Soviet Prison in the Far North, przekł. F.H. Lyon [właśc. Francis Hamilton], A.M. Philpot, London 1926.
• Malsagow Sozerko, Piekielna wyspa. Radziecka katorga na dalekiej północy, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 35–191.
• [Malsagow Sozierko A.], Sołowki. Ostrow pytok i smierti (Zapiski bieżawszego s Sołowkow oficera S.A. Malsagowa), „Siegodnia” 1925, nr 269, s. 6–7; nr 270, s. 6; nr 271, s. 5; nr 272, s. 6; nr 273, s. 7; nr 274, s. 5; nr 276, s. 4; nr 277, s. 4; nr 278, s. 4; nr 279, s. 5; nr 280, s. 5; nr 282, s. 5; nr 283, s. 4; nr 284, s. 5; nr 285, s. 6; nr 286, s. 4; nr 288, s. 3; nr 289, s. 4; nr 290, s. 3; nr 292, s. 5.
• Mielgunow S[iergiej] P., „Krasnyj tierror” w Rossii 1918–1923, [b. nazw. wydaw.], Berlin 1924.
• Miłosz Czesław, Rok myśliwego, Instytut Literacki, Paris 1990.
• Mitzner Piotr, Memoriał. Droga do Rosji, Instytut Książki, Nowaja Polsza, Kraków 2015.
• Morawiec Arkadiusz, „Pamiętnik z Sołówek” Mieczysława Lenardowicza, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2022, nr 1 (64).
• Moskwin Andriej, Powieść dokumentalna Franciszka Alachnowicza „7 lat w szponach GPU”, geneza utworu: cztery wersje, „Białorutenistyka Białostocka”, t. 11 (2019), s. 47–88.
• Myklin Ołena, Nacionalna polityka WKP(b) w Ukrajini 1930-ch rokiw u wyswitłenni „Biuletynu Polsko-Ukraińskiego”, „Istorija Ukrajiny. Małowidomi imena, podiji, fakty”, nr 35 (2008), s. 324–328.
• Newerly Igor, Zostało z uczty bogów, Instytut Literacki, Paris 1986.
• Nowikow Ł.I., Idiei Iosifa Jelenskogo o sprawiedliwom ustrojstwie obszczestwa w kontiekstie mirowoj utopiczeskoj mysli, [w:] Fiłosofija w Biełarusi i pierspiektiwy mirowoj intiełlektualnoj kultury, kom. nauk. A.A. Łazariewicz [i in.], Prawo i ekonomika, Minsk 2011, s. 439–440.
• Obozy koncentracyjne OGPU w ZSRR, red. Bernadetta Gronek, Grzegorz Jakubowski, Irena Marczak, Bellona, Warszawa 1992.
• Olechnowicz Franciszek, Prawda o Sowietach (wrażenia z 7-letniego pobytu w więzieniach sowieckich r. 1927–1933), nakł. autora, Warszawa 1937.
• Olechnowicz Franciszek, Siedem lat w szponach GPU, nakł. autora, Wilno 1935.
• Olechnowicz Franciszek, [Wypowiedź], [w:] Dybowski Janusz Teodor, „Siedem lat w szponach GPU”. Rozmowa z Olechnowiczem. „Kultura” 1936, nr 16, s. 4.
• Owsiany Helena, Paradoksy łagrów sołowieckich. [w:] Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918–1956, red. Roman Dzwonkowski, Apostolicum, Ząbki 1998, s. 253–277.
• Owsiany Helena, Polacy w łagrach rosyjskiej Północy. W świetle relacji, listów i dokumentów, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2000.
• Owsiany Helena, Z historii łagrów na Wyspach Sołowieckich 1920–1939, [w:] Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918–1956, red. Roman Dzwonkowski, Apostolicum, Ząbki 1998, s. 201–251.
• [B. nazw. aut.], Po pięciu latach strasznej katorgi powrócił z niewoli sowieckiej polski policjant, „Hasło Łódzkie” 1929, nr 104, s. 2.
• Pogonowska Ewa, Czytanie Nowej Rosji. Polskie spotkania ze Związkiem Sowieckim lat trzydziestych XX wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012.
• Ponarski Zenowiusz, Franciszek Olechnowicz – wydawca, redaktor, publicysta, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1996, z. 2, s. 51–64.
• Postanowlenije SNK RSFSR o „krasnom tierrorie”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 15.
• Postanowlenije WCIK o łagieriach prinuditielnych rabot. 17 maja 1919 g., [w:] Istorija stalinskogo Gułaga. Koniec 1920-ch–pierwaja połowina 1950-ch godow. Sobranije dokumientow w 7-mi tomach, red. W.P. Kozłow [i in.], t. 2: Karatielnaja sistiema: struktura i kadry, red. N.I. Władimircew, ROSSPEN, Moskwa 2004, s. 525–530.
• Prikaz WCzK o „krasnom tierrorie”, [w:] GUŁAG (Gławnoje uprawlenije łagieriej) 1917–1960, oprac. A.I. Kokurin i N.W. Pietrow, red. W.N. Szostakowskij, Mieżdunarodnyj Fond „Diemokratija”, Moskwa 2000, s. 14–15.
• S.K. [Kriwienko Siergiej], Sołowiecki ITŁ OGPU, [w:] Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, red. Nikita Ochotin i Arsenij Roginski, przekł. Romuald Niedzielko, Ośrodek „Karta”, Warszawa 1998, s. 464–467.
• Sariusz-Skąpska Izabella, Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa 1939–1989, Universitas, Kraków 2002.
• Słonimski Antoni, Moja podróż do Rosji, [cz. 3:] Młodzież w Sowietach, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 29, s. 1.
• Słonimski Antoni, Moja podróż do Rosji, [cz. 7:] Sędziowie i sądzeni, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 33, s. 1.
• Sołoniewicz Iwan, Dzieci za drutem kolczastym, Glob, Warszawa 1943.
• Sołoniewicz Iwan, Dzieci za drutem kolczastym. Dziewczynka z lodem, nakł. „Przewodnika Katolickiego”, Poznań 1938.
• Sołoniewicz Iwan, Rosja w łagrze, przekł. Stanisław Dębicki, weryfikacja i uzup. przekł., red. Agnieszka Knyt, Ośrodek „Karta”, Warszawa 2007.
• Sołoniewicz Iwan, Rosja w obozie koncentracyjnym, t. 1–2, przekł. Stanisław Dębicki, nakł. Sekretariatu Porozumiewawczego Polskich Organizacji Społecznych, Lwów 1938.
• Sołoniewicz Iwan, Rossija w koncłagierie, Izd-wo Nacyonalno-trudowogo sojuza nowogo pokolenija, Sofija 1936.
• Sołowećka katorha (Dokumenty), red. Ł[ewko] Czykałenko, Druk[arnia] W. Cywińskiego, Warszawa 1931.
• Sołowki [film dok.], reż. Aleksandr A. Czerkasow, Związek Sowiecki 1928.
• Sołżenicyn Aleksander, Archipelag GUŁag 1918–1956. Próba dochodzenia literackiego, t. 1–3, przekł. Jerzy Pomianowski, Rebis, Poznań 2019.
• Sucharski Tadeusz, Czy „Inny Świat” jest rzeczywiście inny? Dzieło Herlinga na tle pierwszych tekstów łagrowych, [w:] Gustaw Herling-Grudziński. Między Wschodem a Zachodem, red. Grzegorz Przebinda, Bartosz Gołąbek, Wojciech Gruchała, Wydawnictwo Humanistyczne Pigonianum, Karpacka Państwowa Uczelnia w Krośnie, Krosno 2020, s. 121–147.
• Sucharski Tadeusz, Literatura polska z sowieckiego „domu niewoli”. Poetyka. Aksjologia. Twórcy, Instytut Literatury, Kraków 2021.
• Szapował Jurij, Likwidacja więźniów sołowieckich z Ukrainy w okresie „Wielkiego Terroru”, [w:] Sowiecki system obozów i więzień. Przykłady wybranych państw, red. Jerzy Bednarek, Instytut Pamięci Narodowej, Łódź 2013, s. 231–258.
• Szyrajew Boris, Niegasnące światło, przekł. i oprac. Aniela Czendlik, AA, Kraków 2014.
• Szyriajew Boris, Nieugasimaja łampada, Izdatielstwo imieni Czechowa, New York 1954.
• Śleszyński Wojciech, Pierwszy sowiecki łagier. Wyspy Sołowieckie (1920–1939), Muzeum Pamięci Sybiru, Białystok 2017.
• Taylor Nina, Proza zsyłkowa, [w:] Literatura emigracyjna 1939–1989, t. 1, red. Józef Garliński [i in.], Śląsk, Katowice 1994, s. 261–289.
• Tomaszewski Feliks, Syberia i rosyjska/radziecka Północ. Niekończąca się gra: zakrywanie – odsłanianie, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2020.
• [B. nazw. aut.], Ucieczka z piekła, Glob, Warszawa 1944.
• Wat Aleksander, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, cz. 1–2, przedm. Czesław Miłosz, do dr. przygot. Lidia Ciołkoszowa, Polonia Book Fund, London 1977.
• Werth Nicolas, Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror w Związku Sowieckim, przekł. A. Nieuważny, [w:] Courtois Stéphane [i in.], Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, przekł. Krzysztof Wakar [i in.], Dębogóra, Dębogóra 2017, s. 55–266.
• Werth Nicolas, Sołówki, laboratorium Gułagu, [w:] Malsagow Sozerko, Kisieliow-Gromow Nikołaj, Początki Gułagu. Opowieści z Wysp Sołowieckich, przekł. Marcin Masny, Replika, Poznań 2019, s. 5–32.
• The White Sea Canal, red. Maxim Gorky, L[eopold] Averbakh, S[emen] G. Firin. Tł. Amabel Williams-Ellis, John Lane, London 1935.
• Widz., GPU. Obrazki z czerwonej Rosji (I), „Wiek Nowy”, nr 7087 (1925), s. 7–8.
• Wilk Mariusz, Wilczy notes, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 1998.
• Wołkow Oleg, Pogrużenije wo t’mu: iz pierieżytogo, Atheneum, Paris 1987.
• Wołkow Oleg, W otchłani, przekł. Maria Kotowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994.
• Zajcew I[wan] M., Sołowki (Kommunisticzeskaja katorga, ili miesto pytok i smierti), Słowo, Shanghai 1931.
• Zdziechowski Marian, Czerwony terror, [w:] tegoż, W obliczu końca, wyd. 2 uzup., Wydawnictwo Stanisława Turskiego, Wilno 1938, s. 44–106.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.64.07

Biblioteka Nauki

2129632