W szpiegowskim labiryncie. Powieść szpiegowska w PRL (na przykładzie serii „Labirynt”)

• Authors: Paweł Kaczyński

Title variants

EN

In a spy maze. Spy novel in the Polish People’s Republic (on example of the “Maze” series)

Abstracts

EN

The article presents a spy novel of the period of the Polish People’s Republic in historical-literary shot. The analysis of the books from the “Maze” series shows that the propaganda function dominates in them over the entertainment function, which is characteristic of various areas of popular culture in the Polish People’s Republic. The “Maze” series was issued by the Publishing House of the Ministry of National Defence in the years 1957–1991. What appeared in it were “ordinary” milicja novels, but primarily spy novels. In the Polish People’s Republic spy novel, same as milicja novel, had to perform a propaganda function besides the entertainment one. It manifests itself, among other things, in referring to the conventions of the early European spy novels from the turn of the 19th and 20th century, that means showing the Polish People’s Republic as a country, which only defends itself against spies, not stealing secrets of other countries. Far from reality and only propaganda was also the picture of Poland as a country producing numerous inventions and technologies, for which spies from the West hunt. The picture of the enemy and the image of own agents contrasted with it have a propaganda character too. The spies from BND or CIA don’t hesitate to murder, they are also ruthless to their co-workers, generally represent very low moral level. They are often former Nazis, they only care about earning. On the other hand, officers of the counterintelligence of the Polish People’s Republic are people with ideas, serving the motherland devotedly, better in every way than their opponents, also in terms of private life. Each of those stories ends, of course, with victory of “ours” and – same as milicja novel – doesn’t leave readers any doubts about who is absolutely right in this conflict – talking about both political and moral reasons.

PL

Artykuł prezentuje w ujęciu historycznoliterackim powieść szpiegowską okresu PRL. Analiza książek z serii „Labirynt” wskazuje, że funkcja propagandowa dominuje w nich nad rozrywkową, co jest charakterystyczne dla różnych obszarów kultury popularnej w PRL. Serię „Labirynt” wydawało w latach 1957–1991 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Ukazywały się w niej „zwykłe” powieści milicyjne, ale przede wszystkim powieści szpiegowskie. Podobnie jak powieść milicyjna, również powieść szpiegowska w PRL obok funkcji rozrywkowej musiała spełniać funkcję propagandową. Przejawia się to m.in. nawiązaniem do konwencji wczesnych powieści szpiegowskich w literaturze europejskiej z przełomu XIX i XX wieku, czyli przedstawianiem PRL jako kraju, który tylko broni się przed szpiegami, sam natomiast nie wykrada tajemnic innych państw. Równie daleki od rzeczywistości i wyłącznie propagandowy był obraz Polski jako kraju wytwarzającego liczne wynalazki i technologie, na które polują szpiedzy z Zachodu. Propagandowy charakter ma też obraz wroga i skontrastowany z nim wizerunek własnych agentów. Szpiedzy z BND czy CIA nie cofają się przed morderstwami, są bezwzględni także dla swoich współpracowników i ogólnie reprezentują bardzo niski poziom moralny. Często są byłymi nazistami, a zależy im tylko na zarobku. Z kolei funkcjonariusze kontrwywiadu PRL to ludzie ideowi, z oddaniem służący ojczyźnie, przewyższający pod każdym względem swych przeciwników, także na płaszczyźnie życia prywatnego. Każda z tych historii kończy się oczywiście zwycięstwem „naszych” i – podobnie jak powieść milicyjna – nie pozostawia czytelnikowi żadnych wątpliwości co do tego, po czyjej stronie są w tym konflikcie wszystkie racje – zarówno polityczne, jak i moralne.

Keywords

PL

powieść szpiegowska; powieść milicyjna; PRL; wywiad; kontrwywiad

EN

spy novel; milicja novel; Polish People’s Republic; intelligence; counterintelligence

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2023
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 149-176

Dates

published

2023

Contributors

author

Paweł Kaczyński

• Uniwersytet Wrocławski

• https://orcid.org/0000000311411967

References

• Armand Antoni [właśc. Kazimierz Koźniewski], Człowiek z lustra, Wydawnictwo MON, Warszawa 1958.
• Bieńkowska Danuta, Siedemnaście twarzy Bożydara Gwoździa, Wydawnictwo MON, Warszawa 1957.
• Błażej Andrzej, Kryptonim „Kurtyna”, Wydawnictwo MON, Warszawa 1989.
• Bogusławski Andrzej K., Zemsta wampira, Wydawnictwo MON, Warszawa 1977.
• Borkowski Zenon, Hurtownicy zbrodni, Wydawnictwo MON, Warszawa 1978.
• Borkowski Zenon, Zanim padło: Oskarżam, Wydawnictwo MON, Warszawa 1975.
• Borkowski Zenon, Zbrodniarz szuka alibi, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976.
• Boss Bohdan, Zatruty chleb, Wydawnictwo MON, Warszawa 1971.
• Bronisławski Jerzy, Niewidzialni w tłumie, wyd. 2, Iskry, Warszawa 1968.
• Bronisławski Jerzy, Pomyłka Mr Baileya, Wydawnictwo MON, Warszawa 1970.
• Cimoszewicz Marian, Trzy spotkania, Wydawnictwo MON, Warszawa 1971.
• Ciski Józef, W sieci wywiadów, Wydawnictwo MON, Warszawa 1982.
• Ciski Józef, W szpiegowskim tyglu, Wydawnictwo MON, Warszawa 1983.
• Daniel Jerzy, Tydzień dla szpiega, Wydawnictwo MON, Warszawa 1970.
• Dembiński Leon, G-20 żąda pomocy, Wydawnictwo MON, Warszawa 1964.
• Deuter Krzysztof [właśc. Krzysztof Teodor Toeplitz], Dziewiąte ramię ośmiornicy, Wydawnictwo MON, Warszawa 1958.
• Górecki Gustaw, Gospoda w Liesetall, Wydawnictwo MON, Warszawa 1971.
• Górecki Gustaw, Nowicki Alojzy, Spotkanie na Montmartre, Wydawnictwo MON, Warszawa 1973.
• Guliaszki Andriej, Kontrwywiad, Czytelnik, Warszawa 1963.
• Jaworowski Roman, Salecki Jerzy, Śmierć zamawia międzymiastową, Wydawnictwo MON, Warszawa 1973.
• Jaworowski Roman, Salecki Jerzy, Uśmiechnięta panna Liza, Wydawnictwo MON, Warszawa 1975.
• Kłodzińska Anna, Czy pan pamięta, inżynierze?, Wydawnictwo MON, Warszawa 1975.
• Kłodzińska Anna, Malwina przegrała milion, Wydawnictwo MON, Warszawa 1984.
• Kłodzińska Anna, Nietoperze, Wydawnictwo MON, Warszawa 1985.
• Kłodzińska Anna, Nocny gość, Wydawnictwo MON, Warszawa 1973.
• Kłodzińska Anna, Potem przychodzi ktoś inny, Czytelnik, Warszawa 1970.
• Kłodzińska Anna, Szukam tego człowieka, Wydawnictwo MON, Warszawa 1979.
• Kłodzińska Anna, Śledztwo prowadzi porucznik Szczęsny, Wydawnictwo MON, Warszawa 1957.
• Kłodzińska Anna, Śmierć za karę, Wydawnictwo MON, Warszawa 1990.
• Kłodzińska Anna, Taniec szkieletów, Wydawnictwo MON, Warszawa 1977.
• Kłodzińska Anna, Trzy ciosy sztyletem, Wydawnictwo MON, Warszawa 1986.
• Kłodzińska Anna, Wrak, Czytelnik, Warszawa 1973.
• Kłodzińska Anna, Zdrajca, Wydawnictwo MON, Warszawa 1984.
• Kłodzińska Anna, Zemsta „Wilka”, Wydawnictwo MON, Warszawa 1990.
• Kłodzińska Anna, „Złocisty” przegrywa, Wydawnictwo MON, Warszawa 1980.
• Kraszewski Tadeusz, Skradziony gwóźdź, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1972.
• Litan Jan [właśc. Anatol Leszczyński], Pożegnanie ze szpiegiem, Wydawnictwo MON, Warszawa 1962.
• Litan Jan, Tajemnica Nike, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967.
• Majewska Danuta, Śmierć o dwudziestej, Wydawnictwo MON, Warszawa 1968.
• Morena Artur [właśc. Andrzej Wydrzyński], Czas zatrzymuje się dla umarłych, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1969.
• Nowak Edward, „Wilga” nie odpowiada, Wydawnictwo MON, Warszawa 1969.
• Omiljanowicz Aleksander, Duch Białowieży, wyd. 2, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1973.
• Parfiniewicz Jerzy, Dwa wcielenia mordercy, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974.
• Piecuch Henryk, Czas szpiegów, Wydawnictwo MON, Warszawa 1986.
• Piecuch Henryk, Portret szpiega, Wydawnictwo MON, Warszawa 1984.
• Piecuch Henryk, Tropem szpiegów, Wydawnictwo MON, Warszawa 1988.
• Radłowski Adam, Cena pokusy, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976.
• Reniak Marian [właśc. Marian Strużyński], Człowiek stamtąd, Wydawnictwo MON, Warszawa 1969.
• Reniak Marian, Droga z Monachium, Wydawnictwo MON, Warszawa 1970.
• Reniak Marian, Niebezpieczne ścieżki, Wydawnictwo MON, Warszawa 1967.
• Reniak Marian, Ostatni rejs, Wydawnictwo MON, Warszawa 1971.
• Reniak Marian, Sam wśród obcych, Wydawnictwo MON, Warszawa 1978.
• Reniak Marian, Zapomnij o swoim nazwisku, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979.
• Rewera Kamil [właśc. Gabriel Zych], Biała Walkiria, Wydawnictwo MON, Warszawa 1978.
• Rewera Kamil, Obiekt nr 17, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974.
• Strużyński Marian, Kawka Henryk, Nie wyłączajcie telefonu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1967.
• Strużyński Marian, Kawka Henryk, Tropem jaszczurki, Wydawnictwo MON, Warszawa 1965.
• Szczawiński Józef, Ślady nikną na pustyni, Bellona, Warszawa 1991.
• Trzaska Władysław, Fedorowski Grzegorz, Nim zapadnie wyrok, Wydawnictwo MON, Warszawa 1966.
• Wojt Albert [właśc. Wojciech Sadrakuła], Zielone i złote, Bellona, Warszawa 1991.
• Wywiadowcy demaskują. Szpiegowska i dywersyjna działalność radia „Wolna Europa” i „Swoboda”, oprac. W. Zarieczny, przeł. H. Sławecki, przedmowa do wyd. polskiego L. Gabriel, Iskry, Warszawa 1979 [wyd. oryg. Moskwa 1977].
• Załęski Stanisław [właśc. Anna Kłodzińska], Wynajęty morderca, Bellona, Warszawa 1991.
• Zbych Andrzej [właśc. Andrzej Szypulski, Zbigniew Safjan], Stawka większa niż życie, t. 1, Iskry, Warszawa 1969.
• Ziemski Krystyn [właśc. Wiesław Godziemski, Krystyna Świątecka], Siewcy śmierci, Wydawnictwo MON, Warszawa 1989.
• Żukowski Jerzy, Martwy punkt, Wydawnictwo MON, Warszawa 1957.
• Awłasewicz Tomasz, Niewidzialni. Największa tajemnica służb specjalnych PRL, Agora, Warszawa 2021.
• Barańczak Stanisław, Książki najgorsze i parę innych ekscesów krytycznoliterackich, wyd. 2 zmien., A5, Poznań 1990.
• Barańczak Stanisław, W kręgu powieści: Nadludzie w niebieskich mundurach, [w:] S. Barańczak, Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej, wybór, oprac. i posłowie A. Poprawa, Ossolineum, Wrocław 2017 [wyd. oryginalne Paryż 1983].
• Bułhak Władysław, Pleskot Patryk, Szpiedzy PRL-u, Znak, Kraków 2014.
• Cielecki Grzegorz, Gorącym tropem w nicość, [w:] Czwarta seta, Wielki Sen, Warszawa 2011.
• Faligot René, Kauffer Remy, Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, przekł. M. Stefańska-Matuszyn, K. Skawina, Iskry, Warszawa 2006.
• Frazik Wojciech, Marian Strużyński vel Marian Reniak (1922–2004), „agent wszechstronnie sprawdzony”, funkcjonariusz SB, literat, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007, nr 1.
• http://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/79156 [dostęp: 04.01.2022]
• https://filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=111560 [dostęp: 04.01.2022]
• https://filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=1111127 [dostęp: 04.01.2022]
• https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/72827 [dostęp: 05.01.2022]
• https://www.jhi.pl/zbiory/inwentarze/spuscizna-anatol-leszczynski-1961-1993,610 [dostęp: 04.01.2022]
• Jarosiński Zbigniew, Nadwiślański socrealizm, IBL PAN, Warszawa 1999.
• Koper Sławomir, Wielcy szpiedzy w PRL, Czerwone i Czarne, Warszawa 2014.
• Kraska Mariusz, Na tropie Szakala. Gry i konwencje political fiction, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2003.
• Lipiński Piotr, Kroków siedem do końca. Ubecka operacja, która zniszczyła podziemie, Czarne, Wołowiec 2020.
• Lipiński Piotr, Platerówki a nie plateranki, https://wyborcza.pl/7,153803,308429.html [dostęp: 03.01.2022].
• Lorek Michał, Mężczyzna przewieszony przez sedes, [w:] Druga seta, Wielki Sen, Warszawa 2006
• Persak Krzysztof, Sprawa Henryka Hollanda, IPN, Warszawa 2006.
• Piecuch Henryk, Pożoga. W. Jaruzelski tego nigdy nie powie, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1996.
• Pleskot Patryk, Dyplomata, czyli szpieg? Działalność służb kontrwywiadowczych PRL wobec zachodnich placówek dyplomatycznych w Warszawie (1956–1989), cz. 1–2, IPN, Warszawa 2013.
• Serią po kryminałach, czyli katalog konesera kryminałów z PRL, Wielki Sen, Warszawa 2009.
• Sikora Mirosław, Farmaceutyczne szpiegostwo w PRL, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1696316,1,farmaceutyczne-szpiegostwo-w-prl.read [dostęp: 01.12.2021].
• Skotarczak Dorota, Otwierać, milicja! O powieści kryminalnej w PRL, IPN, Szczecin–Warszawa 2019.
• Tomasik Wojciech, Proza narracyjna, [hasło w:] Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Universitas, Kraków 2004.
• Hasło Korn, reż. Waldemar Podgórski, Polska 1968.
• Na krawędzi, reż. Waldemar Podgórski, Polska 1972.
• Spotkanie ze szpiegiem, reż. Jan Batory, Polska 1964.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.66.07

Biblioteka Nauki

2231118