Bohater – nieudacznik w peerelowskiej krainie. O Lesiu Joanny Chmielewskiej

• Authors: Tadeusz Bujnicki

Title variants

EN

An inept hero in the People’s Republic of Poland. About Joanna Chmielewska’s Lesio

Abstracts

EN

Joanna Chmielowska’s crime novel Lesio differs from others in its genre due to its narrative perspective and its uniquely strong comedic aspect, which is emphasised in the subtitle. The titular protagonist, an office-working architect, represents the prototype of the artistically talented underachiever. His attempts at murdering colleague Matylda, PA and “punctuality police”, and another colleague, his rival for the affections of “office-crush” Barbara, are both inept and amusing. The two projected murders are situated amidst comedic events and thus transform the crime novel into a grotesque parody. Lesio’s role and character undergo changes during the novel’s three parts owing to his participation in a workplace contest, as well as his contribution towards the planning of a large holiday and recreational centre. Subsequent sections of this article will focus on the analysis of the following: characterisation of the protagonist; comedic aspects; parody and linguistic styling; and portrayal of the sociocultural background of the People’s Polish Republic in the 1970s.

PL

Lesio to piąta powieść kryminalna Joanny Chmielewskiej, która stanowi w jej pisarstwie pozycję wyjątkową. Podjęta w artykule interpretacja ma ukazać zarówno sposoby przekształcenia modelu powieści kryminalnej, jak i wydobyć jej humorystyczna dominantę. W analizie tekstu stosowano metody badań strukturalnych połączone z elementami socjologii literatury. Powieść odbiega od ukształtowanego wcześniej wzorca zmianą struktury narracyjnej z pierwszoosobowej na trzecio-osobową oraz mocniejszym wyeksponowaniem ludycznego obrazu świata. Autorka akcentowała aspekt humorystyczny, wysuwając go przed kryminalną intrygę i skupiając się na kreacji bohatera oraz na wywołanych jego działaniami komicznych zdarzeniach. Twórczość Chmielewskiej wyodrębniał stosowany przez nią typ komizmu, który odróżniał jej utwory od „klasycznego” kryminału. W Lesiu nastąpiła zmiana konwencji – kryminał „serio” zastąpiła zabawa w kryminał. Autorka konwencjom powieści kryminalnej, nadawała nowe znaczenia i odwołując się do obiegowych motywów gatunku (zbrodnia (nie)doskonała, napad na pociąg), banalizuje je i ośmiesza. Kolejne części artykułu skupiają się na: charakterystyce bohatera; aspektach komediowych; parodii i stylizacjach językowych, których tłem są stosunki społeczno-kulturowe w PRL w latach siedemdziesiątych XX wieku. Istotną przyczyną zwrotu pisarzy i czytelników w stronę „zabawnej sensacji” zdaje się rodzaj oswajania negatywnie kojarzonej przez wielu Polaków niezbyt odległej przeszłości. Kpina z aparatu sprawiedliwości, pokazywanie nieudolnych policjantów, opieszałość organów ścigania łączą się z apologią zwykłego obywatela, który „domowymi sposobami” radzi sobie w tej rzeczywistości. Powieść Chmielewskiej znalazła licznych naśladowców i kontynuatorów po roku 1989 w nurcie groteskowym powieści kryminalnej. Lesio stanowi ważny przykład rozmaitości gatunkowej powieści kryminalnej, zmienności form i funkcji aspektu ludycznego w jej strukturze.

Keywords

PL

powieść kryminalna; humor; parodia; stylizacja; PRL

EN

crime novel; humor; comic; parody; styling

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2023
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 247-269

Dates

published

2023

Contributors

author

Tadeusz Bujnicki

• Uniwersytet Warszawski

• https://orcid.org/0000000323433696

References

• Chmielewska Joanna, Lesio, Czytelnik, Warszawa 1973.
• Chmielewska Joanna, Wszyscy jesteśmy podejrzani, wyd. II, Alfa, Warszawa 1988.
• Chmielewska Joanna, Życie (nie) całkiem spokojne, Wydawnictwo Olesiejuk, Ożarów Mazowiecki 2016.
• Bachtin Michaił, Epos i powieść, [w:] M. Bachtin, Problemy literatury i estetyki (Woprosy litieratury i estietiki), przekł. W. Grajewski, Czytelnik, Warszawa 1982.
• Balbus Stanisław, Między stylami, Universitas, Kraków 1993.
• Bergson Henri, Śmiech. Esej o komizmie (Le rire. Essai sur la signification du comique), przekł. S. Cichowicz, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995.
• Bujnicki Tadeusz, Kryminał jako zabawa. Narracje Joanny Chmielewskiej, [w:] Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2021, s. 221–232.
• Caillois Roger, Siła powieści, przekł. T. Swoboda, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008.
• Cegielski Tadeusz, Pod lupą śledczego. Krytyka i pseudokrytyka społeczna w powieści kryminalnej doby PRL, [w:] Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2021, s. 165–200.
• Dudziński Robert, Tajemnice PRL-u. Wczesna powieść milicyjna wobec tradycji literatury kryminalnej, [w:] Kryminalne światy przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2021, s. 201–220.
• Dziemidok Bohdan, O komizmie. Od Arystotelesa do dzisiaj, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011.
• Gazdecka Elżbieta, Czy Joanna Chmielewska pisała kryminały?, [w:] Kryminał. Między tradycją a nowatorstwem, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Oficyna Wydawnicza UZ, Zielona Góra 2016, s. 279–286.
• Głowiński Michał, Nowomowa po polsku, Wydawnictwo PEN, Warszawa 1990.
• Goffman Erving, Człowiek w teatrze życia codziennego (The Presentation of Self in Everyday Life), przekł. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Aletheia, Warszawa 2008.
• Huizinga Johan, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przekł. Kurecka M. i Wirpsza W., Warszawa 1985.
• Humor Europejski, red. M. Abramowicz, B. Denis, T. Stróżyńsk, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994.
• Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, wyd. 3, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
• Lasić Stanko, Poetyka powieści kryminalnej, przekł. M. Petryńska, PIW, Warszawa 1976.
• Markiewicz Henryk, Wymiary dzieła literackiego, Pisma wybrane, t. IV, Universitas, Kraków 1996.
• Wróblewska Violetta, Tendencje rozwojowe polskiej literatury kryminalnej po 1989 roku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Literatura i Kultura Popularna” XVII, Wrocław 2011, s. 127–145.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.66.11

Biblioteka Nauki

2231121