Teoś Olkiewicz i inni. Obraz funkcjonariuszy MO w cyklu powieści neomilicyjnych Ryszarda Ćwirleja

• Authors: Adam Mazurkiewicz

Title variants

EN

Teoś Olkiewicz and others. The image of MO functionaries in the series of neo-militia novels by Ryszard Ćwirlej

Abstracts

EN

One of the most recognizable cultural phenomena for the culture of the People’s Republic of Poland is undoubtedly the militia novel, which dominated the native crime novel of 1955–1989. After the political transformation, the militia story was forgotten for many years. Currently, this work is experiencing a “second youth” as a literary and sociological phenomenon, devoid of an ideological dimension. An artistic manifestation of the return of interest to the crime novel are novels by Ryszard Ćwirlej. Reconstructing the old realities, this writer creates an image of the epoch in the “culture of nostalgia”. The “neo-militia” novel is one of the manifestations of this longing for the People’s Republic of Poland, in which the sentimental dimension of the novel is expressed in the tendency to regain for the contemporary reader the ethos of efficient power. However, its representatives, who are MO officers, use methods that are far from lawful. The emerging image of law enforcement officers in Ćwirlej’s works is quite often marked by the stigma of corruption. The revealing potential of this formula results from showing the deeds and motivations of the characters as a derivative of their – not always exemplary – mentality, far from the idealized image of MO officers, which can be found in a militia novel. At the same time, however, it is precisely this interpretation by the protagonists of works from the circle of “neo-militia” stories on the border of the law, the blunting of ethical sensitivity, the choice of the “lesser evil” in the name of the fight against the “greater evil” that completes the image of the militiaman with aspects of artistic creation, which are most often missing in the ideologized works of 1955–1989.

PL

Celem artykułu jest namysł nad sposobami reinterpretacji w powieściach Ryszarda Ćwirleja znamiennej dla kultury PRL formuły powieści milicyjnej która zdominowała rodzimą literaturę kryminalną lat 1955–1989, a która obecnie przeżywa „drugą młodość” jako zjawisko literackie i socjologiczne, pozbawione wymiaru ideologicznego. Rekonstruując dawne realia, pisarz ten tworzy obraz epoki zanurzony w „kulturze nostalgii”. Powieść neomilicyjna jest jednym z przejawów tęsknoty za PRL, w której sentymentalny wymiar powieści wyraża się w dążeniu do odzyskania dla współczesnego czytelnika etosu sprawczej władzy. Jednak jego przedstawiciele, którzy są oficerami MO, stosują dalekie od legalności sposoby postępowania. Wyłaniający się – dzięki wykorzystaniu metody filologicznej i badań kulturowych, umożliwiających lekturę kontekstową – z twórczości Ćwirleja wizerunek stróżów prawa dość często naznaczony jest piętnem korupcji. Można zatem traktować go jako „uzupełnienie” zideologizowanego wzorca, do którego pisarz się odwołuje.

Keywords

PL

Ryszard Ćwirlej; literatura po 1989 roku; literatura kryminalna

EN

Ryszard Ćwirlej; literature after 1989; crime fiction

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica
• Year: 2023
• Volume: 66
• Issue: 1
• Pages: 345-379

Dates

published

2023

Contributors

author

Adam Mazurkiewicz

• Uniwersytet Łódzki

• https://orcid.org/0000000338046445

References

• Azderball Robert, Oczy alchemika, [w:] R. Azderball, Oczy alchemika i inne opowiadania, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1959, s. 2–35.
• Bogusławski Andrzej K., Świetliste ostrze, Iskry, Warszawa 1977.
• Cegielski Tadeusz, Morderstwo w Alei Róż, W.A.B., Warszawa 2010.
• Cegielski Tadeusz, Nowy, lepszy morderca, W.A. B., Warszawa 2018.
• Cegielski Tadeusz, Tajemnicy pułkownika Kowadły, W.A.B., Warszawa 2013.
• Ćwirlej Ryszard, Błyskawiczna wypłata, Zysk i S-ka, Poznań 2014
• Ćwirlej Ryszard, Czwarta beczka norweskich śledzi, [w:] Trupów hurtowo trzech. Opowiadania kryminalne, Media Rodzina, Poznań 2017, s. 11–28.
• Ćwirlej Ryszard, Już nikogo nie słychać, Czwarta Strona, Poznań 2018.
• Ćwirlej Ryszard, Kto się boi czarnej wołgi?, [w:] Zabójczy pocisk, Skarpa Warszawska, Warszawa 2018, s. 265–291.
• Ćwirlej Ryszard, Masz to jak w banku, W.A.B., Warszawa 2018.
• Ćwirlej Ryszard, Mocne uderzenie, W.A.B., Warszawa 2011.
• Ćwirlej Ryszard, Podwójny nelson, [w:] R. Ćwirlej, R. Ostaszewski, A. Pilipiuk, M. Wroński, Gliny z innej gliny, W.A.B., Warszawa 2018, s. 51–117.
• Ćwirlej Ryszard, Pójdę twoim śladem, Czwarta Strona, Poznań 2019.
• Ćwirlej Ryszard, Przypadki chodzą po mieście, [w:] Rewers, Czwarta Strona, Poznań 2016, s. 49–108.
• Ćwirlej Ryszard, Ręczna robota, W.A.B., Warszawa 2010.
• Ćwirlej Ryszard, Śliski interes, W.A.B., Warszawa 2016
• Ćwirlej Ryszard, Śmiertelnie poważna sprawa, Zysk i S-ka, Poznań 2013
• Ćwirlej Ryszard, Tam ci będzie lepiej, Czwarta Strona, Poznań, 2015.
• Ćwirlej Ryszard, Trzynasty dzień tygodnia, Replika, Cerekwica 2007.
• Ćwirlej Ryszard, Tylko umarli wiedzą, Czwarta Strona, Poznań 2017.
• Ćwirlej Ryszard, Upiory spacerują nad Wartą, Replika, Zakrzewo 2007.
• Ćwirlej Ryszard, Wszyscy słyszeli jej krzyk, Czwarta Strona, Poznań 2021.
• Ćwirlej Ryszard, Zaśpiewaj mi kołysankę, Czwarta Strona, Poznań 2020.
• Gedroyć Krzysztof, Piwonia, niemowa, głosy, Nowy Świat, Warszawa 2012.
• Guzy Piotr, Wenus z brązu, Wydawnictwo MON, Warszawa 1956.
• Hauser Wawrzyniec [właśc. Włodzimierz Haupe], Wszystko zdarza się wieczorem, Iskry, Warszawa 1958.
• Idczak Marek, Słony wiatr, Znak, Kraków 2007.
• Kaczmarczyk Jan Andrzej, Gra bez ryzyka, KAW, Warszawa 1982.
• Kłodzińska Anna, Grzęzawisko, Wydawnictwo MON, Warszawa 1981.
• MacLean Alistair, Tabor do Vaccares, przekł. T. Ginalski, Amber, Poznań 1989 [pierwodruk 1969].
• Morena Artur [właśc. Andrzej Wydrzyński], Czas zatrzymuje się dla umarłych, Iskry, Warszawa 1969.
• Parfiniewicz Jerzy, U progu nicości, Wydawnictwo MON, Warszawa 1983.
• Pilipiuk Andrzej, Wampir z MO, Fabryka Słów, Lublin 2013.
• Starostecki Tadeusz, Plan Wilka, Iskry, Warszawa 1956.
• Witkowski Michał, Zbrodniarz i dziewczyna, Świat Książki, Warszawa 2014.
• Zbych Andrzej [właśc. Andrzej Szypulski, Zbigniew Safjan], Bardzo dużo pajacyków, Iskry, Warszawa 1968.
• Zeydler-Zborowski Zygmunt, Czarny mercedes, Iskry, Warszawa 1958.
• Adamczyk Adam, Kryminalne zagadki Poznania, „Czas Kultury” 2010, nr 1, s. 31–39.
• Arkuszewski Bartosz, Relikwia jako przedmiot osobliwy. Przyczynek do rozważań nad cielesnym aspektem religii, „Kultura – Media – Społeczeństwo” 2018, s. 111–123. https://doi.org/10.25312/2451-2737.13-2018_111-123
• Barańczak Stanisław, Nadludzie w niebieskich mundurach, [w:] S. Barańczak, Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL, Libella, Paryż 1983, s. 96–131.
• Barańczak Stanisław, Poetyka polskiej powieści kryminalnej, „Teksty” 1973, nr 6, s. 63–82.
• Baudrillard Jean, Historia – scenariusz w stylu retro, [w:] J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przekł. J. Królak, Sic!, Warszawa 2005, s. 57–63.
• Brach-Czaina Jolanta, Szczeliny istnienia, eFKa, Kraków 1999.
• Brylla Wolfgang, Powieść milicyjna – reaktywacja, [w:] Kryminał. Okna na świat, red. M. Ruszczyńska, D. Kulczycka, W. Brylla, E. Gazdecka, Wydawnictwo UZ, Zielona Góra 2017, s. 93–110.
• Burszta Wojciech Józef, Czubaj Mariusz, Krwawa setka. 100 najważniejszych powieści kryminalnych, MUZA, Warszawa 2007.
• Cobel-Tokarska Marta, W jakiej Polsce żyliśmy? Historyczno-społeczne tło przemian obyczajowych w PRL-u, [w:] Od obyczaju do mody. Przemiany życia codziennego, red. J. Zalewska, M. Cobel-Tokarska, Wydawnictwo APS, Warszawa 2014, s. 22–37.
• Ćwirlej Ryszard, Przemytnik historii. Wydarzenia historyczne – atrakcyjne dekoracje czy równorzędny bohater w pierwszej powieści Marka Krajewskiego?, [w:] Kryminalne świat przeszłości, red. W. Brylla, M. Ruszczyńska, Wydawnictwo UZ, Zielona Góra 2021, s. 311–319.
• Czapliński Przemysław, Śliwiński Piotr, Literatura polska 1976–1998. Przewodnik po prozie i poezji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.
• Eco Umberto, „I Beati Paoli” a ideologia powieści popularnej, [w:] U. Eco, Superman w literaturze masowej. Powieść popularna: między retoryką a ideologią, przeł. J. Ugniewska, PIW, Warszawa 1996, s. 91–115.
• Erll Astrid, Literatura jako medium pamięci zbiorowej, przekł. M. Saryusz-Wolska, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 211–247.
• Erll Astrid, Nünning Ansgar, Literaturwissenschaftliche Konzepte von Gedächtnis: Ein einführender Überblick, [w:] Gedächtniskonzepte der Literaturwissenschaft. Theoretische Grundlegung und Anwendungsperspektiven, red. A. Erll, A. Nünning, Walter de Gruyter, Berlin–New York 2005, s. 1–9, https://doi.org/10.1515/9783110908435.1
• Friszke Andrzej, Spór o PRL w III Rzeczypospolitej (1989-2001), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1, s. 9–27.
• Górska Katarzyna, Nostalgia za PRL-em i ostalgia, [w:] Popkomunizm. Doświadczenie komunizmu a kultura popularna, red. M. Bogusławska, Z. Grębecka, Libron, Kraków 2010, s. 217–227.
• Grosse Tomasz, Grużewski Jarosław, Kozak Michał, Kula Marcin, Meller Marcin, Piasecki Konrad, Piskorski Paweł, Salak Piotr, Woźniak Marcin, Zalewski Piotr, Szarzy ludzie zaplątani w codzienność komunizmu, „Przegląd Historyczny” 1993, nr 4, s. 335–350.
• Grzechowiak Jarosław, Strategie kontynuacji PRL-owskich produkcji telewizyjnych po 1989 roku, [w:] PRL-owskie re-sentymenty, red. A. Kisielewska, M. Kostaszuk-Romanowska, A. Kisielewski, Katedra, Gdańsk 2017, s. 331–346.
• Hendrykowski Marek, Semiotyka mody, „Kultura Współczesna. Teoria, Interpretacje, Krytyka” 2013, nr 4, s. 227–240.
• Hodalska Magdalena, Aby straszna zbrodnia była bardziej straszna: materiały operacyjne policji w relacjach dziennikarskich, [w:] Komunikowanie o bezpieczeństwie. Medialny obraz zagrożeń, red. W. Świerczyńska-Głownia, T. Sławińska, M. Hodalska, Wydawnictwo UJ, Kraków 2016, s. 169–182.
• Izdebska Agnieszka, [hasło:] Kryminał historyczny, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2016, t. 59, z. 4, s. 137–143.
• Izdebska Agnieszka, Zbrodnia w starych dekoracjach – historyczne powieści kryminalne Jakuba Szamałka, „Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze” 2016, nr 5, s. 63–72, https://doi.org/10.18778/2299-7458.05.05
• Jakubowski Zenon, Milicja Obywatelska 1944–1948, PWN, Warszawa 1988.
• Jarosz Dariusz, Mieszkanie się należy. Studium z peerelowskich praktyk społecznych, Aspra, Warszawa 2010.
• Kaczyński Paweł, Kryminał historyczny – próba poetyki, [w:] Literatura kryminalna. Śledztwo w sprawie gatunków, red. A. Gemra, EMG, Kraków 2014, s. 191–209.
• Kasiak Mateusz, Tabloidyzacja prasy opiniotwórczej na przykładzie artykułów publicystycznych w tygodniku „Wprost”, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2016, nr 2, s. 225–244, https://doi.org/10.14746/pspsj.2016.23.2.13
• Kochanowski Jerzy, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, Neriton, Warszawa 2010.
• Kołakowski Leszek, PRL – wesoły nieboszczyk?, [w:] M. Fik i in., Spór o PRL, Znak, Kraków 1996, s. 146–158.
• Komorowska Jadwiga, A jednak... bądźmy modne, „Moda” 1982, nr 109, s. 2.
• Konarski Maciej, „Jak cię widzą, tak cię piszą” – czyli savoir-vivre w ubiorze, http://www.psz.pl/100-etykieta/jak-cie-widza-tak-cie-pisza-czyli-savoir-vivre-w-ubiorze [dostęp: 11.05.2018].
• Kornai János, Niedobór w gospodarce, przekł. U. Grzelońska, Z. Wiankowska, PWE, Warszawa 1985.
• Kosiński Krzysztof, Wiwisekcja powszedniości. Studium wczesnej twórczości Marka Nowakowskiego (1957–1971), IPN, Warszawa 2014.
• Kowalska Karolina, Łakoma Agata, Szymoniuk Barbara, Wizerunek biznesowy, Politechnika Lubelska, Lublin 2011.
• Kulesza Michał, Niziołek Magdalena, Etyka służby publicznej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.
• Kwiatek Wojciech Piotr, Zagadki bez niewiadomych, czyli kto i dlaczego zamordował polską powieść kryminalną, Piekarska 221B, Warszawa 2007.
• Łazarkiewicz Cezary, Bo więksi uciekli, [w:] C. Łazarkiewicz, Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, Czarne, Wołowiec 2017, s. 170–177.
• Łuczak Maciej, Krótki kurs po PRL według Barei, ISP PAN, Warszawa 2016.
• Marczyk Krzysztof, Użytkowa i poetycka funkcja metafory. O metaforze „maszyny” w analizie organizacji przedsiębiorstw i w poezji, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria” 2004, t. IV, s. 241–250.
• Marioosh, Przewidywalna i przerysowana nuda, https://www.biblionetka.pl/art.aspx?id=1098312 [dostęp: 24.08.2021].
• Mazurek Małgorzata, Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945–1989, TRIO, Warszawa 2010.
• Miernik Grzegorz, Wybrane problemy codzienności sygnalizowane w listach do władz w schyłkowym okresie PRL, [w:] Życie codzienne w PRL, red. M. Choma-Jusińska, M. Kruszyński, T. Osiński, IPN, Lublin–Warszawa 2019, s. 131–152.
• Myśliwiec Maciej, PRL na wizji, czyli jak kinematografia kształtuje wiedzę młodych Polaków na temat minionej epoki, „Jagiellońskie Studia Socjologiczne” 2014, nr 2, s. 81–98.
• Nawrocki Karol, Nie tylko „Nikoś”. Polskie „autobandy” na pograniczu polsko-niemieckim pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, [w:] Brudne wspólnoty. Przestępczość zorganizowana w PRL a latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, red. K. Nawrocki, D. Wincenty, IPN, Gdańsk–Warszawa 2018, s. 62–79.
• Pelka Anna, Z [politycznym] fasonem. Moda młodzieżowa w PRL i NRD, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2013.
• Poszewiecki Adam, Problematyka prawej ochrony munduru na tle rozwiązań ustawy z 12 grudnia 1978 r. o mundurach i odznakach, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22, s. 46–47.
• Ranke Leopold von, Vorrede, [w:] L. von Ranke, Geschichten der romanischem und germanischen Volker von 1494 bis 1535, Reimer, Leipzig–Berlin 1824, s. III–VIII, https://doi.org/10.1515/9783112438268
• Rybicka Elżbieta, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Universitas, Kraków 2014.
• Ryszkiewicz Mirosław, Retoryka polskiej powieści kryminalnej po roku 1989. Preliminaria, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2021.
• Sitarz Magdalena, Literatura jako medium pamięci. Świat powieści Szolema Asza, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010.
• Skotarczak Dorota, Pierwsze i drugie życie powieści milicyjnej, [w:] Popkomunizm. Doświadczenie komunizmu a kultura popularna, red. M. Bogusławska, Z. Grębecka, Libron, Kraków, s. 101–109.
• Skowrońska Marta, Drugie życie przedmiotów. Second hand jako zjawisko społeczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009.
• Sobczak Barbara, Retoryka a niejęzykowe środki komunikacji, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2009, t. XV, s. 57–76, https://doi.org/10.14746/pspsj.2009.15.4
• Stępień Michał, Zjawisko korupcji. Czynniki ją powodujące, postrzeganie korupcji wśród funkcjonariuszy policji oraz jej wpływ na wizerunek społeczny policji jako instytucji bezpieczeństw, „Security Review” 2016, nr 1, s. 14–33.
• Stiller Robert [słowa], Olearczyk Edward [muzyka], Walka trwa, [w:] Wiersze i pieśni o tematyce MO i SB, wyb. H. Kramarczuk, Zarząd Polityczny WOP, Warszawa 1974 [prawykonanie 1952].
• Strzyżewski Tomasz, Czarna księga cenzury PRL, Aneks, Warszawa 1997.
• Szacki Jerzy, Dwie historie, [w:] M. Fik i in., Spór o PRL, Znak, Kraków 1996, s. 68–74.
• Śmiałowski Piotr, Milicja w Krainie Czarów, „Filmoteka Narodowa”, http://repozytorium.fn.org.pl/?q=en/node/8970#_ftnref8 [dostęp: 24.08.2021].
• Toborek Tomasz, Ukraść czy skombinować, „Biuletyn IPN” 2003, nr 2, s. 34–39.
• Tseëlon Efrat, Modele przejścia: o przeobrażeniach kulturowej roli modelki, [w:] Moda: model(ka) i czytelnicy. O ikonicznych reprezentacjach w kulturze, red. M. Gołąb, N. Schiller, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2015, s. 16–25, https://doi.org/10.18778/8088-155-6.02
• Ustawa z dnia 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, art. 12, p. 2, http://www.infor.pl/akt-prawny/DZU.1978.031.0000130,ustawa-o-odznakach-i-mundurach.html [dostęp: 10.05.2018].
• Walc Krystyna, Stare kryminały. O powieściach Jerzego Edigeya, [w:] Literatura kryminalna: na tropie źródeł, red. A. Gemra, EMG, Kraków, 2015, s. 403–424.
• Woźniakowska-Fajst Dagmara, Media a przestępczość, [w:] K. Buczkowski, B. Czarnecka-Dzialuk, W. Klaus, A. Kossowska, I. Rzeplińska, P. Wiktorska, D. Woźniakowska-Fajst, D. Wójcik, Społeczno-polityczne konteksty współczesnej przestępczości w Polsce, Sedno, Warszawa 2013, s. 369–392.
• Bicz boży, Polska 1966, reż. M. Kaniewska.
• Dotknięcie nocy, Polska 1961, reż. S. Bareja.
• Hydrozagadka, Polska 1971, reż. A. Kondratiuk.
• Wiosna, panie sierżancie, Polska 1974, reż. T. Chmielewski.
• Zbrodniarz i panna, Polska 1963, reż. Janusz Nasfeter.
• Złote Koło, Polska 1971, reż. S. Wohl.

Identifiers

DOI

10.18778/1505-9057.66.15

Biblioteka Nauki

2231117