Zarys stosunków rolniczych Lubelszczyzny na przełomie XVIII i XIX wieku. Wieś i dwór u kresu państwa polskiego i w latach zaboru austriackiego

• Authors: Andrzej Przegaliński

Title variants

Zarys stosunków rolniczych Lubelszczyzny na przełomie XVIII i XIX wieku. Wieś i dwór u kresu państwa polskiego i w latach zaboru austriackiego

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Artykuł stanowi próbę opisu dziejów gospodarczych Lubelszczyzny postrzeganych przez pryzmat rolnictwa w schyłkowym okresie państwa polskiego i przede wszystkim w epoce zaboru austriackiego (1795-1809). Poruszana w tekście problematyka, poprzedzona rysującym szerszy kontekst polityczny Wprowadzeniem, koncentruje się wokół spraw związanych z kondycją gospodarczą ówczesnej wsi i dworu. Poza niezbędnymi komponentami dotyczącymi produkcji roślinnej i hodowli żywego inwentarza, w narracji uwzględniono także zagadnienia odnoszące się do położenia prawnego, charakterystyki społecznej i stanowej oraz ścisłych zależności między światami chłopskiej chałupy i szlacheckiego dworu. Artykuł o układzie chronologiczno-problemowym ma charakter syntetyczny zwieńczony zwięzłym Zakończeniem. Mam nadzieję, że w takiej postaci może on stanowić przyczynek do badań porównawczych uwzględniających obie Galicje (Starą i Nową) oraz pozostałe zabory na przełomie XVIII i XIX w. Poniższy tekst można też traktować jako źródło przystępnie podanej wiedzy, którą autor adresuje do szerszego grona Czytelników.

EN

The article is an attempt to describe the economic history of the Lublin region perceived through the prism of agriculture in the late period of the Polish state and, above all, during the Austrian Partition (1795-1809). The issues discussed here, preceded by the introductory outline of a broader context, focus on matters related to the economic condition of the village and manor at that time. In addition to the necessary components for crop production and livestock farming, the text also includes issues focused on legal position, social and state characteristics, and the close relationship between the worlds of a peasant cottage and a noble court. The chronological-problem article is synthetic. I hope that in this form the article may contribute to comparative research taking into account both Galicia (Old and New) and other partitions at the turn of the eighteenth and nineteenth centuries. It should also be a source of easily accessible knowledge, which the author addresses to a wider group of readers.

Keywords

PL

dwór szlachecki; historia gospodarcza; Lubelszczyzna; rolnictwo; wieś; zabór austriacki; dwór szlachecki; historia gospodarcza; Lubelszczyzna; rolnictwo; wieś; zabór austriacki

EN

gentry court; economic history; Lublin region; agriculture; village; Austrian Partition

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Zeszyty Wiejskie
• Year: 2020
• Volume: 26
• Pages: 33-63

Dates

published

2020-12-30

Contributors

author

Andrzej Przegaliński

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katedra Historii XVI-XIX w. i Europy Wschodniej

References

• Dembowski L., Moje wspomnienia, t. I, Petersburg 1898.
• „Gazeta Rolnicza” 1902
• Korzon T., Odrodzenie w upadku. Wybor pism historycznych, oprac. M.H. Serejski, A.F. Grabski, Warszawa 1975.
• Koźmian K., Pamiętniki, t. I, oprac. J. Willaume i in., Wrocław–Warszawa–Krakow–Gdańsk 1972.
• Spis ludności diecezji krakowskiej z r. 1787, wyd. J. Kleczyński, „Collectanea ex Archivo Collegii Historici”, t. VII, Krakow 1894.
• Wiercieński H., Pamiętniki, oprac. A. Zajączkowski, Lublin 1973.
• Ajewski K., Ordynat Stanisław Kostka Zamoyski oczami Anglika widziany, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 2005, nr 1–2.
• Ajewski K., Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Warszawa 2010.
• Aleksandrowicz A., Puławy w latach 1796–1831, [w:] Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, oprac. A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek, Lublin 1978.
• Aleksandrowicz A., Wartości chrześcijańskie w Puławach Czartoryskich (Na przykładzie tworczości księżnej Izabeli z Flemingow Czartoryskiej), [w:] Przestrzeń chrześcijańska w kulturze polskiej. Polska i Puławy „na głownym szlaku duchowych dziejow”, red. T. Giergiel, Puławy 2017.
• Baczkowski M., Czy Krakow mogł zostać stolicą Galicji na początku XIX wieku?, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Prace Historyczne, 2009, z. 136.
• Banaś B., Kurow jako ośrodek administracji. Od lokacji do 1939 roku, Kurow 2011.
• Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. piąte, Warszawa 2005.
• Bartyś J., Hodowla owiec rasowych w dobrach Ordynacji Zamojskiej, „Studia z Dziejow Gospodarstwa Wiejskiego”, t. II, red. J. Leskiewiczowa, Wrocław 1959.
• Bartyś J., Początki mechanizacji rolnictwa polskiego, Wrocław–Warszawa–Krakow 1966.
• Bartyś J., Sukiennictwo w ordynacji zamojskiej w I połowie XIX wieku, „Przegląd Historyczny” 1958, nr 3.
• Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Wrocław–Warszawa–Krakow–Gdańsk–Łodź 1987.
• Bondyra W., Słownik historyczny miejscowości wojewodztwa zamojskiego, Lublin–Zamość 1993.
• Boreczek K.A., Kurow. Od początku XVIII do połowy XX wieku. Część pierwsza 1700–1918, Kurow 1996.
• Buksiński S.J., Puławy jako ośrodek kultury w latach 1671–1831, [w:] Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, red. K. Myśliński i A.A. Witusik, Lublin 1974.
• Czapliński W., Zarys dziejow Polski do roku 1864, Krakow 1985.
• Czermiński F., O Towarzystwie Kredytowym Ziemskim w Krolestwie Polskim, „Biblioteka Warszawska” 1864, t. III.
• Czernicki K., Chełm przeszłość i pamiątki, Chełm 1936.
• Czubaty J., Księstwo Warszawskie (1807–1815), Warszawa 2011.
• Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałow administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.
• Demska-Trębacz M., Muzyczny pejzaż Lubelszczyzny. Dworki i dwory, Lublin 2005.
• Deskur S., Hodowla koni w Polsce, [w:] Dziedzictwo. Ziemianie polscy i ich udział w życiu narodu, red. T. Chrzanowski, Krakow 1995.
• Duda J., Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Staszicowski model pomocy gospodarczej dla wsi, Lublin 1994.
• Feduszka J., Nowoczesne metody gospodarowania w dobrach Ordynacji Zamojskiej w początkach XIX wieku – prekursorzy i propagatorzy, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistow Rolnictwa i Agrobiznesu” 2005, t. VII, z. 7.
• Geografia albo dokładne opisanie Krolestw Galicji i Lodomerii, Lwow 1858.
• Gmiterek H., Lublin w wiekach XVII i XVIII, [w:] R. Szczygieł, H. Gmiterek, P. Dymel, Lublin. Dzieje miasta, t. I: Od VI do końca XVIII wieku, Lublin 2008.
• Gołębiowska Z., Dwor a modernizacja wsi polskiej na przykładzie ośrodka puławskiego Czartoryskich, [w:] Wieś a dwor na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1999.
• Gołębiowska Z., Mecenat kulturalny Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, red. R. Maliszewska, Kozłowka 2003.
• Gołębiowska Z., Przybysze z Wysp Brytyjskich i ich potomkowie między Pilicą a Bugiem w XVIII–XIX wieku, [w:] Ważna obecność. Przedstawiciele państw i narodow europejskich wśrod mieszkańcow międzyrzecza Bugu i Pilicy w XVIII–XIX wieku, red. A. Gorak i K. Latawiec, Radzyń Podlaski–Radom 2006.
• Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego 1858–1861, t. I, Warszawa 1904.
• Grabski W., Historia wsi w Polsce, Warszawa 2004.
• Grodziski S., Habsburgowie, [w:] Dynastie Europy, red. A. Mączak, Wrocław–Warszawa–Krakow 1997.
• Grodziski S., Kozłowski E., Polska zniewolona 1795–1806, Warszawa 1987.
• Grossman H., Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisow 1808–1810 roku, „Kwartalnik Statystyczny”, t. II, Warszawa 1926.
• Grynwaser H., Kwestia włościańska i ruch włościan w Krolestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1935.
• Herbst S., Z dziejow wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
• Historia Polski. Polska 1586–1831, t. 6, Warszawa 2007.
• Ihnatowicz I., Od rozbiorow do pierwszej wojny światowej, [w:] I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. trzecie, Warszawa 1996.
• Ihnatowicz I., Biernat A., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003.
• Inglot S., Historia społeczno-gospodarcza chłopow polskich w zaborze austriackim, [w:] Historia chłopow polskich, t. II: Okres zaborow, red. S. Inglot, Warszawa 1972.
• Janowicz L., Zarys rozwoju przemysłu w Krolestwie Polskim, Warszawa 1907.
• Jastrzębski K., Opole Lubelskie. Historia miasta i powiatu, t. II: 1663–1870, Warszawa–Puławy 2009.
• Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
• Kaliński J., Historia gospodarcza XIX i XX w., wyd. drugie, Warszawa 2008.
• Kasperek J., Przemysł rolno-spożywczy w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII wieku, „Rocznik Lubelski” 1971.
• Kiper A., Anglicy w Ordynacji Zamojskiej w XIX wieku, „Rocznik Kolbuszowski” 2012.
• Kołodziejczyk R., Gradowski R., Zarys dziejow kapitalizmu w Polsce, Warszawa 1974.
• Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. II, Warszawa 1897.
• Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1985.
• Kozaczka M., Poczet ordynatow Zamoyskich, Lublin 2004.
• Krzos K., Z księciem Jozefem w Galicji w 1809 roku. Rząd Centralny Obojga Galicji, Warszawa 1967.
• Kumor B., Spisy ludności Galicji z lat 1800–1808, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1972, t. V.
• Leskiewiczowa J., Zamiast wstępu, [w:] Ziemiaństwo polskie 1795–1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985.
• Leśnodorski B., Historia i wspołczesność, Warszawa 1967.
• Ludkiewicz Z., Polityka agrarna, wyd. czwarte, Poznań 1921.
• Łepkowski T., Polska – narodziny nowoczesnego narodu, Warszawa 1967.
• Łopaciński H., Podziały administracyjne teraźniejszej guberni lubelskiej w rożnych czasach, [w:] Pamiętnik Lubelski. Kalendarz Ilustrowany na rok 1904, Lublin 1904.
• Matławska H., Zwierzyniec, Zwierzyniec 1991.
• Mazurkiewicz J., Lublin w okresie reform (1764–1795), [w:] Dzieje Lublina. Proba syntezy, t. I, red. J. Dobrzański, J. Kłoczowski i J. Mazurkiewicz, Lublin 1965.
• Mazurkiewicz J., W czasach stanisławowskich, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa 1974.
• Mencel T., Ciężary wojskowe Galicji Zachodniej w czasie wojen Austrii przeciw Francji w latach 1796–1809, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. 29, 1974.
• Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejow ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976.
• Mencel T., Początki organizacji Galicji Zachodniej w latach 1795–1796, „Kwartalnik Historyczny” 1970, nr 2.
• Mencel T., Wieś pańszczyźniana w Krolestwie Polskim, Lublin 1988.
• Mierzwiński H., Działalność opiekuńczo-wychowawcza księżnej Anny Pauliny z Sapiehow Jabłonowskiej na tle dziejow, „Szkice Podlaskie” 2002, t. X.
• Mierzwiński H., Księżna Anna Paulina z Sapiehow Jabłonowska (1728–1800), „Szkice Podlaskie” 1999, t. VII.
• Mroziński W., Konie, [w:] Księga Pamiątkowa Wystaw Lubelskich, Warszawa 1902.
• Opas T., Reder J., Bełżyce. Studia i szkice z dziejow miasta, Lublin 1997.
• Orłowski R., Problemy społeczno-gospodarcze Lubelszczyzny XVII i XVIII stulecia, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. 32, 1977.
• Prażmowska T., Dzieje trzech rozbiorow Polski oraz ruchu narodowego w XIX w. (poprzedzone zarysem panowania domu saskiego), Warszawa 1910.
• Pruski W., Dzieje wyścigow i hodowli koni pełnej krwi w Polsce, Warszawa 1970.
• Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Krolestwie Polskim w latach 1815–1918, t. I, Warszawa 1967.
• Przegaliński A., Dwor ziemiański na Lubelszczyźnie w epoce przemian gospodarczych i społecznych. Dzieje dobr Snopkow w XIX i w I połowie XX wieku, Lublin 2016.
• Przegaliński A., Gdy życie stało się pasją, a pasja była muzyką. Studium z dziejow założenia pałacowo-parkowego w Gościeradowie, „Teka Komisji Historycznej” 2010, t. VII.
• Przegaliński A., Zarys dziejow gospodarczych Lubelszczyzny w dobie Księstwa Warszawskiego. Studium z historii regionu w epoce manufaktury i stosunkow folwarczno-pańszczyźnianych, Lublin 2020.
• Puchała K., Opis historyczno-malarski departamentu lubelskiego, [w:] Almanach Lubelski na rok 1815, Lublin [b.d.].
• Rajca Cz., Gospodarka leśna w Ordynacji Zamojskiej w pierwszej połowie XIX wieku, „Roczniki Humanistyczne” 1972, t. XX, z. 2.
• Rusiński W., Rozwoj gospodarczy ziem polskich w zarysie, Warszawa 1963.
• Rusiński W., Zarys historii gospodarczej powszechnej. Czasy nowożytne i najnowsze (1500–1939), Warszawa 1970.
• Rzepniewska D., Problematyka ziemiańska w aktach hipoteki dobr ziemskich, [w:] Ziemiaństwo polskie 1795–1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985.
• Serczyk W.A., Katarzyna II, Wrocław 2004.
• Słownik Geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich, t. I, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880.
• Słownik Geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich, t. X, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1889.
• Smoleński W., Konfederacja targowicka, Krakow 1903.
• Szczygieł R., Od lokacji do upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Końskowoli, red. R. Szczygieł, Lublin 1988.
• Szymański Z., Gospodarka Lubelszczyzny w czasach stanisławowskich, „Zeszyty Naukowe WSEI”, ser. E, 2014, z. 9.
• Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.
• Szyszka A., Szyszka B., Mecenat oświatowy Stanisława Kostki Zamoyskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2010, z. 3–4.
• Śladkowski W., Pod zaborem austriackim, w Księstwie Warszawskim i Krolestwie Polskim 1795–1831, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, red. T. Mencel, Warszawa 1974.
• Śladkowski W., Po utracie niepodległości 1795–1831, [w:] Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejow Lubelszczyzny, red. A. Koprukowniak i W. Śladkowski, Lublin 1980.
• Śladkowski W., W epoce zaborow, [w:] T. Radzik, W. Śladkowski, G. Wojcikowski, W. Wojcikowski, Lublin. Dzieje miasta, t. II: XIX i XX wiek, Lublin 2000.
• Śladkowski W., W latach zaborow i nadziei wolności 1795–1831, [w:] Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, oprac. A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek, Lublin 1978.
• Ślusarek K., Blaski i cienie reform agrarnych w XIX-wiecznej Galicji, [w:] Wolni i uwłaszczeni. Chłopi a przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne w Europie Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, red. D. Michaluk, Ciechanowiec 2017.
• Świętochowski A., Historia chłopow polskich w zarysie, t. II: W Polsce podległej, Lwow–Poznań 1928.
• Wiercieński H., Opis statystyczny guberni lubelskiej, Warszawa 1901.
• Willaume J., Z dziejow wsi lubelskiej przed uwłaszczeniem, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, vol. X, 1955.
• Wiśniewski S., Pod rządami zaborcow 1795–1918, [w:] Dzieje Końskowoli, red. R. Szczygieł, Lublin 1988.
• Wrobel-Lipowa K., Na przełomie epok. Hrubieszow w Galicji Wschodniej (1772–1809), [w:] Dzieje Hrubieszowa, t. I: Od pradziejow do 1918 roku, red. R. Szczygieł, Hrubieszow 2006.
• Zahorski A., Powstanie kościuszkowskie 1794, [w:] S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, Warszawa 2000.
• Ziołek E.M., W okresie rozbiorow i zaboru austriackiego, [w:] Lublin. 700 lat dziejow miasta, red. G. Figiel, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Lublin 2017.
• Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, Poznań 1883.
• Czajka G., Myśl ustrojowa i społeczna Wojciecha Gutkowskiego, Krakow 2009, mps pracy magisterskiej. Dostępna w Internecie: http://www.knhd.law.uj.edu.pl/documents/3035628/6cdd2a32-f4f3-4de8-9a36-3a1870f2cce3

Identifiers

DOI

10.18778/1506-6541.26.02