Ślady społeczności żydowskiej w Gniewoszowie. Perspektywa archeologii współczesności

• Authors: Angelika Bachanek

Title variants

EN

Traces of the Jewish community in Gniewoszów. The perspective of archaeology of contemporary past

Abstracts

EN

The aim of the article is to present the results of preliminary research carried out in Gniewoszów and its vicinity (province Mazovia, commune Gniewoszów). The purpose of the research was to identify material traces left over there after the life and extermination of the Jewish community. Indirectly, the article covers an attempt to open a discussion on how important and significant such traces can become in showing the complexity of the local recent troubled past, part of which was the 300-year history of Jews in Gniewoszów, including the one from World War II. Equally important is striving to show how valuable it is to supplement research into the history of the Jewish community by archaeological research in small towns, including those that were inhabited mostly with Jews before World War II. The research carried out so far consisted of attempts to combine data from source query, analysis of archaeological and historical sources, including maps and sketches and also interviews with the oldest inhabitants of Gniewoszów The field survey was preceded by the analysis of all available data containing the geospatial one. By comparing archaeological, cartographic and historical data, it was possible to capture what, almost eight decades after the end of World War II, remained of the Jewish community in Gniewoszów. The subject of the research was both surface-readable and terrestrial traces of the past. The research proceeded without interfering with the material traces of the Jewish presence of the researched places. The information that has been collected so far about the history of Gniewoszów creates the need for further research.

PL

W artykule przedstawiono wyniki wstępnych badań przeprowadzonych na terenie i w okolicy miejscowości Gniewoszów (woj. mazowieckie, gm. Gniewoszów), których celem było rozpoznanie i określenie stanu zachowania śladów materialnych pozostałych tam po życiu i eksterminacji społeczności żydowskiej. Pośrednio jest to próba otwarcia dyskusji nad tym, na ile istotne mogą stać się te ślady w ukazywaniu złożoności lokalnej nieodległej przeszłości, której częścią była 300-letnia historia Żydów w Gniewoszowie, w tym ta z czasów II wojny światowej. Równie ważne jest dążenie do pokazania, jak istotnym uzupełnieniem badań nad dziejami społeczności żydowskiej są badania archeologiczne w małych wsiach i miasteczkach, które przed II wojną światową były zamieszkiwane w większości przez Żydów. Przeprowadzone dotychczas badania polegały na kwerendzie źródłowej, analizie historycznych map i szkiców, rozmowach z najstarszymi mieszkańcami Gniewoszowa oraz na prospekcji terenowej poprzedzonej analizą wszelkich dostępnych materiałów zawierających dane przestrzenne. Poprzez porównywanie i integrację danych archeologicznych, kartograficznych oraz historycznych możliwe było uchwycenie tego, co po niemal ośmiu dekadach od zakończenia II wojny światowej pozostało po społeczności żydowskiej w Gniewoszowie. Przedmiotem badań były czytelne napowierzchniowo ślady przeszłości. Badania następowały bez ingerencji w fizyczną substancję tych miejsc. Informacje, jakie do tej pory zebrano, stwarzają potrzebę dalszych pogłębionych badań oraz ukazują zazasdność stosowania metod inwazyjnych.

Keywords

PL

Gniewoszów; społeczność żydowska; Holocaust; QGIS; archeologia współczesnych konfliktów

EN

Gniewoszów; Jewish community; Holocaust; georeference; archaeology of the contemporary conflict

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Zeszyty Wiejskie
• Year: 2022
• Volume: 28
• Pages: 201-222

Dates

published

2022

Contributors

author

Angelika Bachanek

• Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych

• https://orcid.org/0000000290978971

References

• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych
• Archiwum Państwowe w Radomiu, Rząd Gubernialny Radomski
• Archiwum Państwowe w Radomiu, Zbiór map i planów
• Demblin, General'nyj Štab Raboče-Krest'ânskoj Krasnoj Armii, 1:100 000, Raboče-Krest'ânskaâ Krasnaâ Armiâ, 1938 [Демблин, Генеральный Штаб Рабоче-Крестьянской Красной Армии, 1:100 000, Рабоче-Крестьянская Красная Армия, 1938].
• „Izraelita” 1901
• Lansman A., In the Gniewoszów ghetto, [w:] Memorial Book Gniewashow, Tel Aviv 1971.
• Lieberman E., The story from Peretz Shapiro, [w:] Memorial Book Gniewashow, Tel Aviv 1971.
• Lieberman H., Remembrances from a time before, [w:] Memorial Book Gniewashow, Tel Aviv 1971.
• Mayerowich A., A Jew travels to Eretz Israel, [w:] Memorial Book Gniewashow ,Tel Aviv 1971.
• „Słowo Ludu” 1996.
• Banaszek Ł., Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego, [w:] Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego, red. Ł. Banaszek, M. Wosińska, Poznań–Sztutowo 2011.
• Bem M., Mazurek W., Sobibór. Badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach 2000–2011, Warszawa–Włodawa 2012.
• Bergman E., Nie masz bóżnicy powszechnej. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku, Warszawa 2007.
• Borowska J., Cędrowski R., Ślady nieobecnej obecności mieszkańców dawnej dzielnicy żydowskiej w Warszawie, [w:] Archeologia współczesności, red. A.I. Zalewska, Warszawa 2016.
• Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 2009.
• Colls S.C., O tym, co minęło, lecz nie zapomniane: Badania archeologiczne na terenie byłego obozu zagłady w Treblince, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8.
• Colls S.C., Colls K., Reconstructing a painful past: A non-invasive approach to reconstructing Lager Norderney in Alderney, the Channel Islands, [w:] Visual Heritage in a Digital Age, red. E. Ch›ng, London 2013.
• Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drewna w dawnej Polsce, Warszawa 1907.
• Gosztyła M., Mikrut A., Badania dawnej dzielnicy żydowskiej w Przemyślu, „Historia Architektury i Konserwacji Zabytków” 2019, t. XLVII.
• Kola A., Badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady Żydów w Bełżcu, [w:] Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956, red. O. Ławrynowicz, J. Żelazko, Łódź 2015.
• Konczewski P., Archeologia w badaniach totalitaryzmów XX wieku. Rola i problemy poznawcze, [w:] Poszukiwanie i identyfikacja ofiar zbrodni systemów totalitarnych. Doświadczenia polskie w kontekście europejskim. Studia i materiały, red. M. Zwolski, Białystok–Warszawa 2018.
• Lorek D., Ocena doboru metod implementacji XIX-wiecznych map topograficznych do współczesnego układu współrzędnych w aplikacji QGIS, „Badania Fizjograficzne” 2017, seria A, nr 68.
• Muszyńska J., Gminy żydowskie w północnej Małopolsce w XVIII wieku (na przykładzie Kozienic, Radomia i Gniewoszowa), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1998, nr 3(187).
• Pawlicka-Nowak Ł., Badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, [w:] Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956, red. O. Ławrynowicz, J. Żelazko, Łódź 2015.
• Penkalla A., Gniewoszów, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Vol. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. G.P. Magorgee, Washington 2012.
• Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie radomskim, „Radomir” 1987, nr 5/11.
• Sosnowski W., Z dziejów miasta Gniewoszowa i Granicy 1693–1870, Warszawa 2006.
• Śmietanka-Kruszelnicki R., Podziemie antykomunistyczne wobec Żydów po 1945 roku – wstęp do problematyki (na przykładzie województwa kieleckiego), [w:] Z przeszłości Żydów Polskich. Polityka – Gospodarka – Kultura – Społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków 2005.
• Urbański K., Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006.
• Urbański K., Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim, Kraków 2004.
• Zalewska A.I., Archeologia czasów współczesnych i (nie)moc działania materialnych śladów Wielkiej Wojny w Polsce, „Ochrona Zabytków” 2017, nr 2.
• Zalewska A.I., Archeologie współczesnych konfliktów zbrojnych jako praktykowanie prospołecznej archeologii. Przykład wartości epistemologicznej i aksjologicznej, [w:] Archeologia współczesności, red. A.I. Zalewska, Warszawa 2016.
• Żmudzin K., Stara Śmierć, „Słowo Ludu” 1996, nr 1934.
• Barnett S., This was your town – Reclaiming family history in a Polish shtetl, https://jweekly.com/2017/07/27/town-jfcs-leader-reclaims-history-fathers-polish-shtetl/
• Baza danych nagrobków cmentarzy żydowskich w Polsce, https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_92
• Bielawski K., Gniewoszów, http://cmentarze-zydowskie.pl/gniewoszow.htm
• Bojanowski M., Jak Żydów w Gniewoszowie mordowano, https://chidusz.com/jak-polacy-zydow-w-gniewoszowie-mordowali/
• https://sztetl.org.pl/pl/media/55540-protokol-z-tajnego-zebrania-zydow-w-synagodze-w-gniewoszowie?ref=art&nid=137308%20

Identifiers

DOI

10.18778/1506-6541.28.09

Biblioteka Nauki

2142367