Metoda etnogeograficzna w ukazywaniu zróżnicowania kulturowego w mikroskali. Przykład pożywienia wigilijnego na Śląsku Cieszyńskim

• Authors: Kamilla Księżnik

Title variants

EN

The ethnogeographic method in presenting cultural diversification in a microscale. The case of Christmas Eve food in Cieszyn Silesia

Abstracts

EN

The article is the first attempt to familiarize with the possibilities of using the ethnogeographic method to present cultural diversification in a microscale (in the case of Cieszyn Silesia). Among other things in the text, the following are brought closer: the specificity of the ethnogeographic method, the current state of the Polish Ethnographic Atlas studies on traditional (also Christmas Eve) food, the specificity of the analysed source materials, and the general context of celebrating the Christmas Eve in Cieszyn Silesia. However, the research focus is on an attempt to show the cultural diversity of several villages in Cieszyn Silesia in the early 21st century on nine ethnographic maps, for the first time elaborated in a (regional) microscale. At the same time, the following questions are raised: 1) Do the Christmas Eve dishes served in the examined villages in the early 21st century preserve the cultural specificity of Cieszyn Silesia?; 2) Are the examined villages relatively culturally homogeneous or do they distinguish against the background of the others?; 3) Can the ethnogeographic method enable the presentation of cultural diversification in smaller territories?

PL

Celem artykułu jest pierwsza próba przybliżenia możliwości wykorzystania metody etnogeograficznej do ukazywania zróżnicowania kulturowego w mikroskali (przykład Śląska Cieszyńskiego). W tekście przybliżono m.in. specyfikę metody etnogeograficznej, stan dotychczasowych badań Polskiego Atlasu Etnograficznego nad pożywieniem ludowym (w tym wigilijnym), ogólny kontekst świętowania wigilii Bożego Narodzenia na Śląsku Cieszyńskim. Szerzej skupiono się jednak na próbie przedstawienia zróżnicowania kulturowego kilkunastu wsi Śląska Cieszyńskiego na początku XXI w. na dziewięciu mapach etnogeograficznych, po raz pierwszy opracowanych w mikroskali (regionalnej). Autorka stawia jednocześnie następujące pytania: 1) Czy potrawy wigilijne podawane w badanych wsiach na początku XXI w. zachowują specyfikę kulturową Śląska Cieszyńskiego?; 2) Czy omawiane wsie są jednorodne pod względem kulturowym, czy może wyróżniają się na tle pozostałych?; 3) Czy za pomocą metody etnogeograficznej można ukazać zróżnicowanie kulturowe na mniej rozległych obszarach?

Keywords

PL

metoda etnogeograficzna; Polski Atlas Etnograficzny; obrzędowość doroczna; wigilia Bożego Narodzenia; Śląsk Cieszyński; nauki o kulturze i religii

EN

ethnogeographic method; Polish Ethnographic Atlas; annual rituals; Christmas Eve; Cieszyn Silesia; culture and religion studies

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Zeszyty Wiejskie
• Year: 2022
• Volume: 28
• Issue: 2
• Pages: 125-161

Dates

published

2022

Contributors

author

Kamilla Księżnik

• Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Humanistyczny, Instytut Nauk o Kulturze

• https://orcid.org/0000000224968601

References

• Ankersmit F., Pochwała subiektywności, [w:] Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych, red. E. Domańska, Poznań 2002.
• Bohdanowicz J., Polski Atlas Etnograficzny – wykładnia zadań i metod pracy, [w:] Rolnictwo i hodowla. Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 1 (1), red. J. Bohdanowicz, Wrocław 1993.
• Bohdanowicz J., Pożywienie, [w:] Pożywienie i sprzęty z nim związane. Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 3, red. J. Bohdanowicz, Wrocław 1996.
• Bohdanowicz J., Pożywienie w pracach Polskiego Atlasu Etnograficznego, [w:] Pożywienie ludności wiejskiej, red. A. Kowalska-Lewicka, Kraków 1973.
• Branc I., Opowiadania z wiślańskich gróni, [w:] Od źródeł Wisły. Wiersze i gawędy Wiślan, red. A. Oczkowska, Cieszyn 2000.
• Bystroń J., Ugrupowanie etniczne ludu polskiego, Kraków 1925.
• Drożdż A., Funkcja i znaczenie tradycji kulinarnych we współczesnej rzeczywistości kulturowej Śląska Cieszyńskiego, [w:] Dziedzictwo kulturowe jako klucz do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego, red. H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski, Cieszyn–Katowice–Brno 2010.
• Drożdż A., Mapy etnogeograficzne a pamięć zbiorowa. Znaczenie materiałów Polskiego Atlasu Etnograficznego w interpretowaniu przeszłości, „Ethnologia Europae Centralis” 2013, t. 11.
• Drożdż A., Pomoc wzajemna. Współdziałanie społeczne i pomoc sąsiedzka, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 7, red. Z. Kłodnicki, Cieszyn–Wrocław 2002.
• Drożdż A., Poza marginesem: pamięć i reprezentacje przeszłości w materiałach źródłowych „Polskiego atlasu etnograficznego”, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 2016, t. 16.
• Drożdż A., Re/konstrukcje codzienności. Przeszłość w materiałach źródłowych Polskiego Atlasu Etnograficznego, Gdańsk 2018.
• Drożdż A., Zwyczaje i obrzędy weselne, [w:] Współdziałanie społeczności wiejskiej podczas obrzędu weselnego (druga połowa XIX wieku i XX wiek). Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 8 (3), red. Z. Kłodnicki, Cieszyn–Wrocław 2009.
• Drożdż A., Pieńczak A., Wybrane elementy obrzędu zaślubin na pograniczu polsko-słowackim, [w:] Uczeń na pograniczu polsko-słowackim, red. I. Nowakowska-Kempna, Bielsko-Biała 2007.
• Drożdż A., Pieńczak A., Zwyczaje i obrzędy weselne, [w:] Od zalotów do ślubu cywilnego. Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 8 (1), red. Z. Kłodnicki, Cieszyn–Wrocław 2004.
• Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Warszawa 2005.
• Hoff B., Lud cieszyński jego właściwości i siedziby. Obraz etnograficzny, Warszawa 1888 [reprint 1997].
• Kłodnicki Z., Etnograficzne atlasy Polski. Prolegomena, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 2021, t. 60.
• Kłodnicki Z., Pieńczak A., Koźmińska J., Polski atlas etnograficzny. Historia, osiągnięcia, perspektywy badawcze, t. 1, Katowice 2017.
• Krzyżanowski J., Metoda geograficzno-historyczna, [w:] Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965.
• Lebeda A., Wiedza i wierzenia ludowe, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 6, red. Z. Kłodnicki, Cieszyn–Wrocław 2002.
• Milerski W., Zachodniocieszyński słownik gwarowy, Czeski Cieszyn 2009.
• Moszyński K., Człowiek. Wstęp do etnografii powszechnej i etnologii, Wrocław–Kraków–Warszawa 1958.
• Moszyński K., Klimaszewska J., Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 1, Kraków 1934.
• Moszyński K., Klimaszewska J., Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 3, Kraków 1936.
• Moszyński K., Klimaszewska J., Bytnarówna M., Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 2, Kraków 1935.
• Ondrusz J., Obrzędy i zwyczaje, [w:] Płyniesz Olzo… Zarys kultury duchowej ludu cieszyńskiego, red. D. Kadłubiec, Ostrawa 1970.
• Ondrusz J., Pożywienie ludu cieszyńskiego, [w:] Płyniesz Olzo… Zarys kultury materialnej ludu cieszyńskiego, red. D. Kadłubiec, Ostrawa 1972.
• Pieńczak A., Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego. Możliwości wyszukiwawcze i dalsze perspektywy badawcze, „Lud” 2019, t. 103.
• Pieńczak A., Metoda etnogeograficzna w badaniach atlasowych ośrodka wrocławskiego i cieszyńskiego – kontynuacja i zmiana, „Zeszyty Wiejskie” 2011, t. 16.
• Pieńczak A., Obrzędowość narodzinowa na Górnym Śląsku (izolacja położnicy). Polski atlas etnograficzny i Atlas der deutschen Volkskunde w perspektywie porównawczej, Katowice 2016.
• Pieńczak A., Rola i znaczenie pożywienia w życiu kobiety ciężarnej (na podstawie badań Polskiego Atlasu Etnograficznego), [w:] Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze, red. R. Stolíčna, A. Drożdż, Cieszyn–Katowice–Brno 2010.
• Pieńczak A., Specyfika materiałów źródłowych Polskiego atlasu etnograficznego, [w:] Etnologiczne i antropologiczne obrazy świata – konteksty i interpretacje. Prace ofiarowane Profesorowi Zygmuntowi Kłodnickiemu w 70. rocznicę urodzin, red. H. Rusek, A. Pieńczak, Cieszyn–Katowice 2011.
• Pieńczak A., Sprawozdanie z realizacji projektu „Polski Atlas Etnograficzny” – opracowanie naukowe, elektroniczny katalog danych, publikacja zasobów w sieci Internet, etap I, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” 2018, t. 18.
• Pieńczak A., The digital platform of the Polish Ethnographic Atlas – from idea to implementation, „Český Lid” 2018, t. 4.
• Pieńczak A., Zwyczaje i obrzędy weselne, [w:] Rola i znaczenie swata w kojarzeniu małżeństw. Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 8 (2), Cieszyn–Wrocław 2007.
• Pieńczak A., Povetkina P., The Polish Nightmare Being (Zmora) and the Problem with Defining the Category of Supernatural Double-Souled Beings, „Folklore” 2023 [w druku].
• Pilch M., Wisła naszych przodków, Wisła 1979.
• Pokropek M., Metoda etnograficzna, [w:] Metody etnologii, cz. 1, red. E.Z. Szulc, Warszawa 1981.
• Polski Atlas Etnograficzny. Zeszyt próbny, red. J. Gajek, Wrocław 1958.
• Polski Atlas Etnograficzny, t. 6, red. J. Gajek, Warszawa 1981.
• Staszczak Z., Metoda etnogeograficzna, [w:] Słownik etnologiczny – terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa–Poznań 1987.
• Studnicki G., Obrzędowość doroczna i rodzinna na Śląsku Cieszyńskim, Czeski Cieszyn 2011.
• Szalbot M., Photographs from Digital Archives of the Polish Ethnographic Atlas as a source of knowledge about rural children’s toys and games in the years 1954–1971, „Etnografia Polska” 2021, t. 65 (1–2).
• Szczepański J., Korzeniami wrosłem w ziemię, Katowice 1984.
• Szymik J., Doroczne zwyczaje i obrzędy na Śląsku Cieszyńskim, wstępem i posł. opatrzyli E. Kosowska i E. Jaworski, wyd. 2 popr. i uzup., Czeski Cieszyn–Wrocław 2012.
• Tomeš J., Obyčeje, [w:] Rodina a obec. Obyčeje. Lidově léčitelstvi, Těšínsko, t. 3, red. J. Tomeš, J. Štika, [b.m.] 2001.
• Zwardoń U., Dąbrowska R., Wiewióra D., Tradycje kulinarne Cieszyna, [Cieszyn] 2004.
• Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, https://www.pae.us.edu.pl
• Wielki słownik języka polskiego, https://wsjp.pl/

Identifiers

DOI

10.18778/1506-6541.28.16

Biblioteka Nauki

27278645