Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne

• Authors: Tomasz Figlus

Title variants

Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

W artykule dokonano konceptualizacji teoretyczno-metodycznej zagadnienia zaniku osadnictwa. Ujawniony na etapie analizy stanu badań geograficzno-historycznych chaos terminologiczny stanowił dla autora asumpt do próby usystematyzowania stosowanych pojęć oraz zaproponowania jednoznacznych definicji. Wśród ogółu osad zaginionych wydzielono dwie podstawowe kategorie: osad zaginionych de facto, w których doszło do całkowitego przerwania ciągłości osadniczej, czyli opustoszenia wskutek ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, reperkusji wojen i klęsk elementarnych oraz przemian struktury gospodarczej. Wyszczególniono również typ osad zaginionych pozornie (de iure), w przypadku których mamy do czynienia z zanikiem nazwy własnej w wyniku prawno-administracyjnych procesów konsolidacji osadnictwa, inkorporacji do pobliskich miejscowości lub zjawiska denominacji. W kontekście zaprezentowanych wyników badań empirycznych omówiono wybrane problemy metodyczne związane z dostępnością materiału źródłowego, sposobami ustalenia metryki historycznej i długotrwałości zaniku osadnictwa, identyfikacji zjawiska sukcesji osadniczej terenów podlegających czasowo całkowitej depopulacji, określenia okoliczności opustoszenia oraz dokładnej lub przybliżonej lokalizacji osad zaginionych.

EN

The article presents the problem of settlement disappearance. At the stage of analysis of historico-geographical research it was possible to identify some terminological chaos, which encouraged the author to make an attempt to systematize terms and to propose clear definitions. Among the all disappeared settlements one can distinguish two basic categories: practically deserted settlements, which were completely abandoned as a result of extreme natural phenomena, repercussions of wars and natural disasters, as well as transformation of the economic structure. One can also identify formally lost settlements, accompanied by the disappearance of the proper name as a result of legal and administrative processes of consolidation, incorporation to the nearby town or phenomenon of denomination. In the context of the presented results of empirical studies author discussed some methodological problems related to the availability of the source material, as well as techniques to determine the period and decay time of settlement, to identify the phenomenon of settlement succession after temporary total depopulation, to specify the circumstances of desolation and indicate the exact or approximate location of the disappeared settlements.

Keywords

PL

Osady zaginione; pustka osadnicza; geografia historyczna; osadnictwo wiejskie; Osady zaginione; pustka osadnicza; geografia historyczna; osadnictwo wiejskie

EN

Deserted settlements; settlement emptiness; historical geography; rural settlement

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica
• Year: 2016
• Issue: 25
• Pages: 83-108

Dates

published

2016-09-30

Contributors

author

Tomasz Figlus

References

• Abel W., 1943, Die Wüstungen des ausgehenden Mittelalters: Ein Beitrag zur Siedlungs- und Agrargeschichte Deutschlands, Jena.
• Abel W. (Hg.), 1967, Wüstungen in Deutschland. Ein Sammelbericht, Frankfurt am Main.
• Allison K.J., 1970, Deserted Villages, London.
• Allison K.J., Beresford M.W., Hurst J.G., 1965, The Deserted Villages of Oxfordshire, Department of English Local History Occasional Papers, 17, Leicester.
• Allison K.J., Beresford M.W., Hurst J.G., 1966, The Deserted Villages of Northampton­shire, Department of English Local History Occasional Papers, 18, Leicester.
• Antoniadis-Bibicou H., 1965, Villages désertés en Grèce, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 343–418.
• Arnold S., 1951, Geografia historyczna, Warszawa.
• Beresford M.W., 1951, The Lost Villages of Medieval England, „Geographic Journal”, 117, s. 129–149.
• Beresford M.W., 1954, The Lost Villages of England, London.
• Beresford M.W., 1954, The Lost Villages of Yorkshire, „Yorkshire Archaeological Jour­nal”, 38, s. 280–309.
• Bjørkvik H., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche en Norvège et en Suède, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 581–606.
• Born M., 1972, Wüstungsschema und Wüstungsquotient, „Erdkunde”, 26, s. 208–218.
• Born M., 1979, Objektbestimmung und Periodisierungen als Problem der Wüstungs-for­schung. Dargelegt unter vornehmlichem Bezug auf neuere Untersuchungen, „Geograp­hische Zeitschrift“, 67, s. 43–60.
• Bujak F., 1908, Z dziejów wsi polskiej (Wsi zamku oświęcimskiego na początku XVI w.), Studia ku czci prof. W. Zakrzewskiego, Kraków.
• Burleigh G.R., 1973, An Introduction to Deserted Medieval Villages in East Sussex, „Sus­sex Archaeological Collections”, 111, s. 45–83.
• Cabrillana N., 1965, Villages désertés en Espagne, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 461–514.
• Černý E., 1979, Zaniklé středověké osady a jejich plužiny. Metodika historickogeografi­ckého výzkumu v oblasti Drahanské vrchoviny, Studie ČSAV č. 1, Praha.
• Černý E., 1992, Výsledky výzkumu zaniklých středověkých osad a jejich plužina, Brno.
• Chevallier R., 1965, Photographie aérienne et villages désertés, [w:] Romano R. et Cour­bin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 63–82.
• Chłapowski K., 1998, Lokalizacja miejscowości, [w:] Rutkowski H. (red.), Atlas Histo­ryczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2, Warszawa, s. 42–49.
• Coulet N., 1973, Encore les villages disparus: dépeuplement et repeuplement autour d'Aix-en-Provence (XIVe–XVe siècle), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 6, s. 1463–1483.
• Courbin P., 1965, Méthodologie des fouilles de villages disparus en France (prospection et implantation), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 20 (2), s. 243–256.
• Davison A., 1996, Deserted Villages in Norfolk, North Walsham.
• Démians d’Archimbaud G., 1965, Archéologie et villages désertés en Provence, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique, XIe-XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 287–302.
• Denecke D., 1985, Wüstungsforschung als siedlungsräumliche Prozess- und Regression­sforschung, „Siedlungsforschung”, 3, s. 9–35.
• Driver L., 2006, The Lost Villages of England, London.
• Dronka T., 1999, Wsie osadników niemieckich i czeskich w dawnym powiecie łaskim, „Na Sieradzkich Szlakach”, 3–4, s. 7–13.
• Duby G., 1965, Démographie et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Vil­lages désertés et histoire économique, XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 13-24.
• Dyer C., 1982, Deserted Medieval Villages in the West Midlands, „Economic History Review”, 35, s. 19–34.
• Dyer C., Jones R. (eds.), 2010, Deserted Villages Revisited, Hatfield.
• Fehn K., 1983, Die historischgeographische Wüstungsforschung in Mitteleuropa, „Mit­telalterliche Wüstungen in Niederösterreich, Studien und Forschungen aus dem Nie­derösterreichischen Institut für Landeskunde”, 6, Wien, s. 1–21.
• Figlus T., 2011, Rozwój osadnictwa wiejskiego w województwie łęczyckim w XV i XVI wieku, Praca magisterska napisana w Katedrze Historii Średniowiecznej UŁ pod kie­runkiem T. Nowaka, mps w Bibliotece Instytutu Historii UŁ, Łódź.
• Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, Rozprawa doktorska wy­konana pod kierunkiem M. Kuleszy, mps w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• Figlus T., 2015, Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskie­go w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu szadkowskiego, „Biuletyn Szadkowski”, 15, s. 89–108.
• Gieysztor A., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche polonaise, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Prob­lemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 607–612.
• Głuszak J., 1986, Jeziorsko – geneza i koncepcja zbiornika, „Gospodarka Wodna”, 8, s. 183–184.
• Goldberg J., 1957, Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria I, Nauki Humani­styczno-Społeczne, 5, s. 67–110.
• Górska-Gołaska K., 2003, Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowie­czu, [w:] Kuczyński S. (red.), Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk 1953–2003, Warszawa, s. 137–150.
• Grabowski S., 2006, Z dziejów gminy Dźwierzuty, „Rocznik Mazurski”, 10, s. 3–6.
• Hall J., Hamlin A., 1976, Deserted Medieval Settlements in Devon, „The Devon Histo­rian”, 13, s. 2–7.
• Heike O., 1979, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen.
• Hensel H., 1960, Remarque sur les villages desertes en pays slaves, „Slavia Antiqua”, 7, s. 307–392.
• Humm A., 1971, Villages et hameaux disparus en Basse-Alsace: contribution à l'histoire de l'habitat rural (XIIe–XVIIIe siècles), Strasbourg.
• Inglot S., 1927, Stosunki społeczno-gospodarcze ludności w dobrach biskupstwa włoc­ławskiego w pierwszej połowie XVI wieku, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie”, dział 2, III, 4, s. 1–95.
• Jäger H., 1979, Wüstungsforschung in geographischer und historischer Sicht, [in:] Jan­kuhn H., Wenskus R. (Hrsg.), Geschichtswissenschaft und Archäologie, „Vorträge und Forschungen”, 22, Sigmaringen, s. 193–241.
• Janssen W., 1968, Methodische Probleme archäologischer Wüstungsforschung, „Na­chrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen”, Philologisch-historische Klasse, 2, s 29–56.
• Klapisch-Zuber C., Day J., 1965, Villages désertés en Italie, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 419–460.
• Kłos S., 2010, Krajobrazy nieistniejących wsi, Rzeszów.
• Kossmann E.O., 1942, Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstädter Raum, Haulän­der-und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig.
• Krenzlin A., 1959, Das Wüstungsproblem im Lichte der ostdeutschen Siedlungsforschung, „Zeitschrift für Agrargeschichte und Agrarsoziologie”, 7, s. 153–169.
• Latocha A., 2013, Wyludnione wsie w Sudetach. I co dalej?, „Przegląd Geograficzny”, 85 (3), s. 373–396.
• Leingärtner G., 1956, Die Wüstungsbewegungen im Landgericht Amberg vom ausgehenden Mittelalter bis zur Neuorganisation des Landgerichts im Jahre 1803, „Münchener Histo­rische Studien”, Abteilung bayerische Geschichte, Bd. 3, München.
• Mielczarski S., Szaflik J.R., 1956, Zagadnienie łanów pustych w Polsce w XV i XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1 (2), s. 55–103.
• Mortensen H., Scharlau K., 1949, Der siedlungskundliche Wert der Kartierung von Wüstungsfluren, „Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen”, Philo­logisch-historische Klasse, s. 303–331.
• Muir R., 1982, The Lost Villages of Britain, London.
• Nekuda V., 1975, Pfaffenschlag. Zaniklá středověká ves u Slavonic, Brno.
• Nowak T. Adamek R., 2000, Zarys dziejów Dobronia i okolicznych miejscowości do 1939 roku (wchodzących w skład obecnej gminy Dobroń), Łask–Dobroń.
• Nowak T., 2011, Kutno i Łąkoszyn do schyłku XVI w., [w:] Szymczak J. (red.), Kutno po­przez wieki, t. 1, Kutno–Łódź.
• Oosthuizen S., 2009, The Deserted Medieval Settlements of Cambridgeshire: A Gazetteer, „Medieval Settlement Research”, 24, s. 14–19.
• Pałucki W., 1967, Atlas historyczny ziem polskich drugiej połowy XVI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 74 (1), s. 99–110.
• Peltre J., 1966, Un bilan des recherches européennes sur les villages désertés, „Revue Géographique de l'Est”, 6 (1), s. 115–126.
• Pesez J.M., 1965, Sources écrites et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 83–102.
• Pesez J.M., Le Roy Ladurie E., 1965, Les villages désertés en France: vue d'ensemble, „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 20 (2), s. 257–290.
• Piecuch A., Harkawy A., Janowska-Harkawy M., 2013, Opuszczone wsie ziemi gorlickiej, Warszawa.
• Pohlendt H., 1950, Die Verbreitung der mittelalterlichen Wüstungen in Deutschland, Göt­tingen.
• Ponsot P., 1968, Villages désertés et histoire économique. XI–XVIII siecle. Problemes histoire agraire et démographique, „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 23 (3), s. 663–669.
• Ramskou T., 1965, Villages désertés: bilan de la recherche danoise, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Prob­lemes histoire agraire et démographique, Paris, s. 613–618.
• Roncayolo M., 1965, Géographie et villages désertés, [w:] Romano R. et Courbin P. (eds), Villages désertés et histoire économique. XIe–XVIIIe siecle. Problemes histoire agrai­re et démographique, Paris, s. 25–48.
• Rusiński W., 1957, Uwagi o zniszczeniach po wojnach z połowy XVII w., [w:] Lepszy K. (red.), Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, t. 2, Warszawa, s. 427–434.
• Rusiński W., 1961, Pustki – problem agrarny feudalnej Europy, „Roczniki Dziejów Spo­łecznych i Gospodarczych”, 23, s. 9–47.
• Rutherford-Davies K., 1973, The Deserted Medieval Villages of Hertfordshire, Chichester.
• Rymar E., 1971, Zaginione i opustoszałe osady wiejskie na obszarze powiatu pyrzyckiego w średniowieczu, „Zeszyty Pyrzyckie”, 4, s. 139–156.
• Scharlau K., 1933, Beiträge zur geographischen Betrachtung der Wüstungen, „Badische Geographische Abteilungen”, 10, Freiburg.
• Scharlau K., 1938, Zur Frage des Begriffes ,Wüstung̕, „Geographische Anzeiger”, 39, s. 247–252.
• Srogosz T., 1990, Ekonomiczne i społeczne następstwa przemarszów oraz stacjonowania wojsk własnych na terenie województw łęczyckiego, sieradzkiego oraz ziemi wieluń­skiej w XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historia”, 37, s. 3–33.
• Stępniewski M., Szambelan Z., 2009, Rozwój terytorialny Łodzi w świetle dokumentów i źródeł kartograficznych, „Rocznik Łódzki”, 56, s. 37–50.
• Szaflik J.R., 1952, Wtórne lokacje na łanach opuszczonych w Polsce w XV i XVI wieku. Wtórne lokacje na łanach opuszczonych w Polsce w XV i XVI wieku, „Annales Uni­versitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne, 7, s. 171–200.
• Szmytkie R., 2008, Nieistniejące wsie w Sudetach, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Łódź, s. 225–242.
• Tyszkiewicz J., 2014, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa.
• Vigar J., 1994, Lost Villages of Sussex, Wimborne.
• Walawender A., 1932–35, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450–1586, t. 1: Zjawiska meteorologiczne i pomory, t. 2: Zniszczenia wojen­ne i pożary, Lwów.
• Warężak J., 1929, Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV w., Badania dziejów społecz­nych i gospodarczych, 5, Lwów.
• Wojciechowski S., 1930, Zaginione osady w Lubelskiem, „Pamiętnik Lubelski”, 1, s. 116–169.
• Wojciechowski S., Sochacka A., Szczygieł R., 1986, Dzieje Lubelszczyzny, t. 4: Osady za­ginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, Warszawa.
• Wolski J., 2007, Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat, „Prace Geograficzne”, 214, Warszawa.
• Woźniak K.P., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 r. Proces i jego interpretacje, Łódź.
• Zawadzki W., 1963, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1, Warszawa.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-17.
• Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiór kartograficzny, Mapa rozwoju terytorialnego Łodzi w latach 1821–1915, opracowana w Oddziale Pomiarów Magistratu m. Łodzi, sygn. 2917.
• Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, Wyd. B. Ulanowski, Archi­wum Komisji Historycznej, t. 4, Kraków 1887.
• Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. 2, Wyd. J. Łukowski, Gniezno 1881.
• Joannis Długosz Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. 3, Opera omnia, t. 9, Wyd. L. Łętowski, Kraków 1864.
• Karta dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich, W. Chrzanowski, Paryż 1859, 1:300 000, Biblioteka Narodowa, sygn. BN ZZK 20750-20798.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878.
• Księga wizyt dóbr Pabianice należących do uposażenia kapituły krakowskiej 1496–1540, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921.
• Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. 3, Warszawa 1897.
• Liber beneficiorum dioecesis posnaniensis anni 1510, Wydawnictwa źródłowe Komisji Historycznej PTPN, 10, Wyd. J. Nowacki, Poznań 1950.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 2, Wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: Województwa sieradz­kie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, Wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
• Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3: Województwa łęczyckie i brzesko-kujawskie, Wyd. A. Tomczak, Z. Kędzierska, Warszawa–Poznań–Toruń 1977.
• Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1, Wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905.
• Mikołaja Kopernika lokacje łanów opuszczonych, Wyd. Marian Biskup, Olsztyn 1970.
• Monumenta Medii Aevi Historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 13, Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1894.
• Obwieszczenie Wojewody Łódzkiego z dnia 11 maja 1935 roku o stwierdzeniu i ustaleniu granic miasta Łodzi, Łódzki Dziennik Wojewódzki, 1935, nr 10, poz. 151.
• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawiń­skiego, t. 2: Wielkopolska, [w:] Źródła Dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
• Pommersches Urkundenbuch, Bd. 5, Wyd. O. Heinemann, Stettin 1903.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1929 roku o zmianie granic mia­sta Kutna, w powiecie kutnowskim, województwie warszawskim, Dz.U., 1929, nr 52, poz. 421.
• Special Karte von Südpreussen, D. Gilly, Berlin 1802–1803, 1:150 000, Biblioteka Uni­wersytetu Łódzkiego, sygn. K 159.
• Uchwała Rady Narodowej Miasta Łodzi nr XXVH/161/87 z dnia 29 czerwca 1987 roku w sprawie zmiany granic miasta Łodzi, M.P., nr 25, poz. 205 z dnia 4 września 1987 r.
• Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, Wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.

Identifiers

DOI

10.18778/1508-1117.25.05