Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w De medicina Celsusa

• Authors: Maciej Kokoszko , Jolanta Dybała

Title variants

Medyczna nauka o mleku (γαλακτολογία ἰατρική) zawarta w De medicina Celsusa

• Languages of publication: PL

Abstracts

PL

Mleko było i jest znaczącym produktem spożywczym w diecie mieszkańców basenu Morza Śródziemnego i dlatego stało się ono przedmiotem zainteresowania medycyny antycznej. Artykuł poświęcony został jednak nie historii tego produktu spożywczego, ale galaktología iatriké (γαλακτολογία ἰατρική), a zatem zespołowi poglądów na rzeczone substancje z punktu widzenia medycyny antycznej, który zawarty został w traktacie De medicina napisanym przez rzymskiego encyklopedystę tworzącego w I w. n.e., którego zwykle identyfikujemy jako Aulusa Korneliusza Celsusa. Podstawową treścią rozważań jest ukazanie poglądów Celsusa w kwestii leczniczej funkcji mleka i produktów mlecznych, więc ich cech dietetycznych i farmakologicznych, a w końcu miejsca w procedurach terapeutycznych opisywanych przez starożytnego encyklopedystę. Autorzy analizują dostępne w dziele informacje także z punktu widzenia historii jedzenia oraz historii ekonomicznej i społecznej. Badacze rozpatrują zagadnienie na szerokim tle historii medycyny w antyku i wczesnym Bizancjum (od IV w. p.n.e. do VII w. n.e.), wykorzystując dane zawarte w De diaeta I–IV, traktatach Dioskurydesa, Rufusa z Efezu, Galena, Orybazjusza, Aecjusza z Amidy oraz Pawła z Egny. Wskazują też na analogiczny zasób wiedzy, który stał się podstawą refleksji Pliniusza Starszego zawartych w jego Historia naturalis. Owo bogactwo informacji interpretowane jest przez nich jako dowód zainteresowania tym zagadnieniem nie tylko w gronie profesjonalnych medyków, lecz także szerokiej publiczności, a dzieło De medicina traktują jako przejaw rozwoju doktryny medycznej.

EN

Milk was a very significant food product in the Mediterranean. The present study is not devoted to milk as such, but to therapeutic galactology, galaktología iatriké (γαλακτολογία ἰατρική), a version of which is extant in De medicina penned by a Roman encyclopaedist called Celsus. The author places milk and milk-derived products among therapeutic substances, indicates the methods of processing such substances, and also provides the readers with details on dietary and pharmacological characteristics of dairy foods as well as indicating their place in a number of cures. It is necessary to pay attention to the fact that the characterizations of milk and dairy products with regard to their dietary properties and application as phármakon (φάρμκον) are not an exclusive feature of De medicina, but they are regularly mentioned not only in medical works, such as De diaeta I–IV, teachings of Dioscorides, extant fragments penned by Rufus of Ephesus, Galen, Oribasius, Aetius of Amida and Paul of Aegina, but also in Historia naturalis by Pliny. This is a clear sign that milk was considered to be significant from the medical point of view and was as such very interesting both for the medical profession and for general public. Therefore De medicina appears as a typical work, and details contained in it are simply a testimony of the evolution of the doctrine that was already present in De diaeta I–IV and later developed by the most prominent physicians.

Keywords

PL

Aulus Korneliusz Celsus; Aulus Cornelius Celsus; De medicina; medycyna antyczna; mleko; przetwory mleczne; Aulus Korneliusz Celsus; Aulus Cornelius Celsus; De medicina; medycyna antyczna; mleko; przetwory mleczne

EN

Aulus Cornelius Celsus; De medicina; ancient medicine; milk; dairy products

• Publisher: Uniwersytet Łódzki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
• Journal: Przegląd Nauk Historycznych
• Year: 2016
• Volume: 15
• Issue: 2
• Pages: 5-43

Dates

published

2016-05-15

Contributors

author

Maciej Kokoszko

• Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum

author

Jolanta Dybała

• Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Filia w Piotrkowie Trybunalskim

References

• A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915.
• Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, ed. A. Olivieri, Lipsiae–Berolini 1935–1950.
• Galeni De alimentorum facultatibus libri III, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. D.C.G. Kühn, vol. VI, Lipsiae 1823, s. 453–748.
• Galeni De compositione medicamentorum per genera libri VII, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XIII, Lipsiae 1827, s. 362–1058.
• Galeni de compositione medicamentorum secundum locos libri X, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, vol. XII, Lipsiae 1826, s. 378–1007; vol. XIII, Lipsiae 1827, s. 1–361.
• Galeni de simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, [w:] Claudii Galeni opera omnia, ed. D.C.G. Kühn, vol. XI, Lipsiae 1826, s. 379–892; vol. XII, Lipsiae 1827, s. 1–377.
• Hippocratis de diaeta, eds R. Joly, S. Byl, Berlin 1984.
• Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. I–IV, Lipsiae–Berolini 1928–1933.
• Oribasii eclogae medicamentorum, [w:] Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, vol. IV, Lipsiae–Berolini 1933, s. 75–180.
• Oribasii Libri ad Eunapium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, Lipsiae–Berolini 1926, s. 315–498.
• Oribasii Synopsis ad Eustathium filium, [w:] Oribasii synopsis ad Eustathium filium et libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, vol. VI, 3, Leipzig 1964, s. 3–313.
• Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, vol. I–II, Lipsiae–Berolini 1921–1924.
• Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. I–III, Berlin 1907–1914.
• Pedanii Dioscuridis Anazarbei Euporista vel de simplicibus medicinis, [w:] Pedanii Dioscuridis Anazarbei De materia medica libri quinque, ed. M. Wellmann, vol. III, Berlin 1914, s. 151–317.
• Pliny, Natural History, transl. H. Rackham, W.H.S. Jones, D.E. Eichholz, vol. I–X, London–Cambridge, Mass. 1938–1963.
• Rufus d’Ephese, De renum et vesicae morbis, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879, s. 1–63.
• Rufus d’Ephese, De satyriasmo et gonorrhoea, [w:] Oeuvres de Rufus d’Ephese, eds C. Daremberg, C.E. Ruelle, Paris 1879, s. 64–84.
• Abdalla M., Milk and its Uses in Assyrian Folklore, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 9–18.
• Albala K., Milk: Nutritious and Dangerous, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 19–30.
• Alcock J.P., Milk and its Products in Ancient Rome, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 31–38.
• Amouretti M.-C., Villes et campagnes grecques, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 133–150.
• Anagnostakis I., Angelidi C., Η βυζαντινή θεώρηση του κύκλου του γάλακτος (10ος–12ος αιώνας), [w:] Ιστορία του ελληνικού γάλακτος και των προϊόντων του ( Ξάνθη 7 –8 Οκτωβρίου 2005), Αθήνα 2008, s. 199–209.
• Anagnostakis I., Papamastorakis T., Ἀγραυλοῦντες και ἀμέλγοντες, [w:] Ιστορία του ελληνικού γάλακτος και των προϊόντων του (Ξάνθη 7–8 Οκτωβρίου 2005), Αθήνα 2008, s. 211–237.
• Baldwin B., The Career of Oribasius, „Acta Classsica” 1975, vol. XVIII, s. 85–97.
• Batmanglij N., Milk and its By-products in Ancient Persia and Modern Iran, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 64–73.
• Blank F., Milk-borne Diseases: An Historic Overview and Status Report, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 81–85.
• Bresciani E., Nourritures et boissons de l’Égypte ancienne, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 61–72.
• Brunner F.G., Pathologie und Therapie der Geschwülste in der antiken Medizin bei Celsus und Galen, Zurich 1977.
• Chrone M., Ἡ πανίδα στὴν διατροφὴ καὶ στὴν ἰατρικὴ στὸ Βυζάντιο, Αθήνα 2014.
• Dalby A., Food in the Ancient World from A to Z, London–New York 2003.
• Deichgräber K., Zur Milchteratpie der Hippokratiker (Epid. VII), [w:] Medizin-Geschichte in unsere Zeit. Festgabe E. Heischkel-Artel und W. Artel, hrsg.
• H.H. Eulner, Stuttgart 1971, s. 36–53.
• Déry C.A., Milk and Dairy Products in the Roman Period, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 117–125.
• Deuse W., Celsus im Prooemium von „De medicina”: Römische Aneignung griechischer Wissenschaft, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 1, Berlin–New York 1993, s. 819–841.
• Diepgen P., Zur Frauenheilkunde im byzantinischen Kulturkreis des Mittelalters. Akademie der Wissenschaften und der Literatur. Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaften Klasse, Wiesbaden 1950.
• Diller H., Paulos (23), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. XVIII, 4, Stuttgart 1949, kol. 2386–2397.
• Gabriel R.A., Man and Wound in the Ancient World. A History of Military Medicine from Sumer to the Fall of Constantinople, Washington 2012.
• Garzya A., Aetios v. Amida, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 19–20.
• Georgakopoulos K., Αρχαῖοι ῞Ελληνες ἰατροι, Αθήνα 1998.
• Gossen H., Rufus (18), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, 2. Reihe, Bd. I, 1, Stuttgart 1914, kol. 1207–1212.
• Grant M., Oribasios and Medical Dietetics or the Three Ps, [w:] Food in Antiquity, eds J. Wilkins, D. Harvey, M. Dobson, Exeter 1999, s. 368–379.
• Grottanelli C., La viande et ses rites, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 117–132.
• Hankinson R.J., The Man and His Work, [w:] The Cambridge Companion to Galen, ed. R.J. Hankinson, Cambridge 2008, s. 1–33.
• Healy J.F., Pliny the Elder on Science and Technology, Oxford 2000.
• Hunger H., Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Bd. I, München 1978.
• Ihm S., Rufus v. Ephesos, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 759–760.
• Israelowich I., Patients and Healers in the High Roman Empire, Baltimore 2015.
• Jagusiak K., Kokoszko M., Pisma Orybazjusza jako źródło informacji o pożywieniu ludzi w późnym Cesarstwie Rzymskim, „Vox Patrum” 2013, R. XXXIII, t. LIX, s. 339–357.
• Jagusiak K., Kokoszko M., Życie i kariera Orybazjusza w świetle relacji źródłowych, „Przegląd Nauk Historycznych” 2011, R. X, nr 1, s. 5–21.
• Kokoszko M., Galaktologia terapeutyczna (γαλακτολογία ἰατρική) Galena zawarta w De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus, „Przegląd Nauk Historycznych” 2015, R. XIV, nr 2, s. 5–23.
• Kokoszko M., Medycyna bizantyńska na temat aiora (αἰώρα), czyli kilka słów o jednej z procedur terapeutycznych zastosowanych w kuracji cesarza Aleksego I Komnena (na podstawie pism medycznych Galena, Orybazjusza, Aecjusza z Amidy i Pawła z Eginy), [w:] Cesarstwo bizantyńskie. Dzieje, religia, kultura. Studia ofiarowane Profesorowi Waldemarowi Ceranowi przez uczniów na 70-lecie Jego urodzin, red. P. Krupczyński, M.J. Leszka, Łask–Łódź 2006, s. 87–111.
• Kokoszko M., Rola nabiału w diecie późnego antyku i wczesnego Bizancjum (IV–VII w.), „Zeszyty Wiejskie” 2011, R. XVI, s. 8–28.
• Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w życiu codziennym ludzi późnego antyku i Bizancjum (IV–VII w.), Łódź 2005.
• Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, [w:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 471–575.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Introduction. Knowledge of Foods in Medical Sources. Dietetics, Pharmacology and Culinary Art, [w:] eorundem, Cereals of Antiquity and Early Byzantine Times. Wheat and Barley in Medical Sources (Second to Seventh Centuries AD), przekł. K. Wodarczyk, M. Zakrzewski, M. Zytka, Łódź 2014, s. 7–28.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Kilka słów o zupie zwanej ptisane (πτισάνη), „Zeszyty Wiejskie” 2013, R. XVIII, s. 282–292.
• Kokoszko M., Jagusiak K., Rzeźnicka Z., Wstęp. Wiedza o pokarmach w źródłach medycznych. Dietetyka, farmakologia i sztuka kulinarna, [w:] eorundem, Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 1 (Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum), Łódź 2014, s. 5–27.
• Kroll W., Plinius (5), [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. XXI, 1, Stuttgart 1951, kol. 271–439.
• Langslow D.R., Celsus and the Makings of a Latin Medical Terminology, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 297–318.
• Lehmann H., Au Aëtius Amidenus, „Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin” 1930, Bd. XXIII, s. 205–206.
• Lucia R. de, Oreibasios v. Pergamon, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 660–661.
• Lucia R. de, Oribasio di Pergamo, [w:] A. Garzya, R. de Lucia, A. Guardasole, A.M. Ieraci Bio, M. Lamagna, R. Romano, Medici byzantini. Oribasio di Pergamon. Aezio d’Amida. Alessandro di Tralle. Paolo d’Egina. Leone medico, Torino 2006, s. 21–29.
• Marx F., Prolegomena, [w:] A. Cornelii Celsi quae supersunt, ed. F. Marx, Lipsiae–Berolini 1915, s. I–XXV.
• Mazzini I., La chirurgia celsiana nella storia della chirurgia greco-romana, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 135–166.
• Mikołajczyk I., Rzymska literatura agronomiczna, Toruń 2004.
• Morrow Brown H., The Health Hazards of Milk, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 259–267.
• Nutton V., Ancient Medicine, London–New York 2013.
• Nutton V., From Galen to Alexander. Aspects of Medicine and Medical Practice in Late Antiquity, „Dumbarton Oaks Papers” 1984, vol. XXXVIII, s. 1–14.
• Nutton V., Galen and the Traveler’s Fare, [w:] Food in Antiquity, eds J. Wilkins, D. Harvey, M. Dobson, Exeter 1999, s. 359–370.
• Oser-Grote C.M., Celsus, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 189–191.
• Perry C., Medieval Arab Dairy Products, [w:] Milk. Beyond the Dairy. Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 1999, ed. H. Walker, Totnes 2000, s. 275–277.
• Pormann P., Paulos v. Aigina, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 681–682.
• Pormann P., The Oriental Tradition of Paul of Aegina’s Pragmateia, Leiden 2004.
• Riddle J.M., Dioscurides on Pharmacy and Medicine, Austin 1985.
• Rzeźnicka Z., Rola mięsa w diecie w okresie pomiędzy II a VII w. w świetle źródeł medycznych, [w:] Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II–VII w.), cz. 2 (Pokarm dla ciała i ducha), red. M. Kokoszko, Łódź 2014, s. 213–447.
• Scarborough J., Early Byzantine Pharmacology, „Dumbarton Oaks Papers” 1984, vol. XXXVIII, s. 213–232.
• Schultze C.F., Aulus Cornelius Celsus – Arzt oder Laie? Autor, Konzept und Adressaten der De medicina libri octo, Trier 1999.
• Sconocchia S., Aspetti della lingua di Celso, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 281–296.
• Sideras A., Einleitung, [w:] Rufus Ephesius, De renum et vesicae morbis, ed. A. Sideras, Berlin 1977, s. 58–69.
• Sideras A., Rufus von Ephesos und sein Werk im Rahmen der antiken Medizin, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. H. Temporini, W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 2, Berlin–New York 1994, s. 1077–1253.
• Soler J., Les raisons de la Bible: règles alimentaires hébraïques, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 73–84.
• Spanò Giammellaro A., Les Phéniciens et les Carthaginois, [w:] Histoire de l’alimentation, eds J.-L. Flandrin, M. Montanari, Paris 1996, s. 85–99.
• Stamatu M., Dioskurides, [w:] Antike Medizin. Ein Lexikon, hrsg. K.-H. Leven, München 2005, kol. 227–229.
• Stol M., Milk, Butter and Cheese, „Bulletin on Sumerian Agriculture” 1993, vol. VII, s. 99–113.
• Thomssen H., Probst C., Die Medizin des Rufus von Ephesos, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hrsg. H. Temporini, W. Haase, t. II, Bd. XXXVII, 2, Berlin–New York 1994, s. 1254–1292.
• Touwaide A., La toxicologie dans le De medicina: un système asclépiado-méthodique?, [w:] La Médecine de Celse. Aspects historiques, scientifique, and litéraires, Mémoires du Centre Jean Palerne, vol. XIII, eds G. Sabbah, P. Mudry, Saint-Étienne 1994, s. 211–256.
• Wellmann M., Dioskurides, [w:] Paulys Real-encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Bd. V, Stuttgart 1905, kol. 1131–1142.
• Wyhs K., Die Milch im Kultus der Griechen and Römer, Giessen 1914.

Identifiers

DOI

10.18778/1644-857X.15.02.01